Monoray
Monoray, tek raylı yük ve yolcu taşıma sistemidir. (Mono sözcüğü, “tek” anlamına gelen Eski Yunanca bir sözcüktür.) Fabrikalarda ve depolarda, tepeden geçen bir ray üzerinde hareket eden zincirli kaldırıcılar (küçük vinçler) yaygın olarak kullanılır; bunlar basit monoraylardır. Bazı ağır sanayi kuruluşlarında tonlarca yük taşıyabilen benzer vinçler kullanılır.
Başlıca iki tip monoray vardır. Birinci tipte vagonlar rayın üzerinde, tekerleklerin, bir hava yastığının ya da magnetik bir sistemin yardımıyla yol alır; bunlara “alttan hatlı” monoray denir. Öteki tipte ise vagonlar, rayın altındadır ve devindirici (çekişi sağlayan) tekerlekler raya asılı olarak yuvarlanır; bu sisteme ise “havai hatlı” monoray denir.
Alttan hatlı monorayı 1883’te Charles Lartigue geliştirdi; bu sistem ilk olarak İrlanda’daki Ballybunion’da kuruldu. Bu sistemde, çift kazanlı bir buhar makinesi ile ona bağlı vagonlar, yerden 60 cm yükseklikteki sehpalar üzerine döşenmiş bir ray üzerinde tekerleklerinin yardımıyla yol alıyordu; taşıtın yana devrilmesini önlemek için de yükün çok iyi dengelenmesi gerekiyordu. Daha sonraları pek çok ülkede buna benzer sistemler kurulmuştur. Günümüzde ABD’de ve Japonya’da yük ve yolcu taşımacılığında kullanılan alttan hatlı monoraylar vardır.
Magnetik kaldırmalı (kısaca “Maglev” denir) ilk monoray sistemi, İngiltere’de Birmingham Uluslararası Havalimaninda kurulmuştur. Bu sistemde vagonlar, düz ve basık çelik bir rayın üzerinde bir magnetik alanın yardımıyla havada askıda tutulur ve doğrusal bir elektrik motoru aracılığıyla da hareket ettirilir. Doğrusal motorlar da bilinen elektrik motorlarına benzer, ama bunlar dairesel hareket yerine doğrusal hareket üretir. ABD’de Las Vegas’ta “Maglev”e benzer bir monoray kurulmuştur; ama bu sistemde, tıpkı Batı Berlin’deki M-Bahn monorayında olduğu gibi, asıl rayın iki yanma iki kılavuz rayı daha eklenmiştir.
Dünyanın en eski havai hatlı monorayı, Almanya Federal Cumhuriyeti’nde Vohwinkel ile Barmen arasında hâlâ işlemektedir; 13 kilometrelik bu hattın yarıdan çoğu Wuppertal Irmağı üzerinden geçmektedir. 1901’de kurulan bu monoray, 1960’a kadar toplam 1 milyar yolcu taşımıştır. Bu tür monoray sistemlerinin günümüzdeki örnekleri Almanya Federal Cumhuriyeti’nde Dortmund’da ve Japonya’da Yamanote’de bulunmaktadır. 1986’da Kanada’da Vancouver’de düzenlenen uluslararası sergide bir de monoray sistemi kurulmuştur. Bu monoray, bugün kent merkezi ile banliyöleri arasındaki hızlı ulaşım sisteminin bir bölümünü oluşturmaktadır.
Deneme amacıyla pek çok monoray kurulmuştur. Bunlardan bazıları çok yüksek hızlarda işleyebilmektedir; ama monorayın pratik bir toplu taşıma aracı olarak kabul görmesi ancak son zamanlarda olmuştur. Metrodan daha ucuza mal olan monoraylar, öbür yerüstü taşıma sistemlerine göre daha hızlıdır.
