Siirt
Siirt ilinin yarısı Doğu Anadolu Bölgesi’nin, öteki yarısı da Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin sınırları içindedir. Doğuda Hakkâri dağlık yöresinden batıda Batman Çayı kıyısına, kuzeyde Güneydoğu Toroslar’a bağlı dağlık alandan güneyde Dicle Irmağı’na kadar uzanan Siirt ilinin sınırlan, yakın zamanda yapılan yeni yönetsel düzenlemeyle büyük ölçüde değişikliğe uğramıştır. Bunun sonucunda Siirt, ülkemizde en çok ham petrol üretimi yapılan il olma özelliğini Batman iliyle paylaşır duruma gelmiştir.
16 Mayıs 1990’da çıkarılan bir yasayla ilin batı kesiminde yer alan Batman, Beşiri, Kozluk ve Sason ilçeleri yeni kurulan Batman iline, güneydoğu kesimindeki Güçlükonak ve Şırnak ilçeleri de gene aynı yasayla kurulan Şırnak iline bağlanmıştır. Günümüzde Siirt ili kuzeyde Bitlis, doğuda Van ve Şırnak, güneyde gene Şırnak, güneybatıda Mardin ve Batman, batıda da gene Batman illeriyle çevrilidir. Eskiden Hakkâri, Diyarbakır ve Muş’la komşu olan Siirt’in bu illerle hiçbir ortak sınırı kalmamış, çok uzun olan Mardin sınırı da yok denecek ölçüde küçülmüştür. Bu düzenleme sonucunda eskiden 11.000 km2’yi aşan il toprakları yarı yarıya azalmıştır.
Doğal Yapı
Akarsu vadileriyle derin biçimde parçalanmış olan Siirt ili topraklannın yükseltisi genellikle doğudan batıya doğru gidildikçe azalır. İlin eski sınırları içinde kalan topraklarının kuzey kesimini Güneydoğu Toroslar’a bağlı dağlar, doğu kesimini İncebel Dağı ve Herakol (Yazlıca) Dağı, güney kesimini Cudi, Çerrand (Yassıdağ) ve Raman dağları engebelendirir. İlin en yüksek noktası eski sınırları içinde Sason
(Aydınlık) Dağları’ndaki Malato Tepesi’yken (2.973 metre), yeni sınırlar içinde Pervari’nin güneyinde yer alan Herakol Dağı’nın 2.953 metreye erişen doruğudur. Bu dağlık alanların yüksek kesimlerinde rastlanan sulak çayırlar hayvancılık açısından büyük önem taşır. Bu çok dağlık ve engebeli topraklarda ova denecek ölçüde geniş bir düzlük görülmez.
Siirt ilinden kaynaklanan suların tümü Dicle Irmağı aracılığıyla Basra Körfezi’ne ulaşır. Yörede bu ırmağa katılan en önemli akarsular Batman Çayı, Garzan (Yanarsu) Çayı ve Botan Çayı’dır (Uluçay). Bunlardan suları en bol olanı Botan Çayı’dır. Bu çayın taşıdığı ortalama su miktarı, ülkemizdeki birçok büyük akarsudan daha çoktur.
Siirt ili yazların sıcak ve kurak, kışların da soğuk ve yağışlı geçtiği bir kara ikliminin etkisi altında kalır. Yazın 43°C’ye kadar yükselebilen hava sıcaklığı kışın — 20°C’nin altına düşmez. Oysa benzeri bir iklimin egemen olduğu, yaklaşık 190 km batıdaki Diyarbakır’da bazı kışlar hava sıcaklığı —24°C’ye kadar düşer. Siirt’te yıllık yağışın ortalama yüzde 42’si kış aylarında görülür.
Orman varlığı açısından Siirt ülkemizin en yoksul illerinden biridir. Dağlık alanların bazı kesimlerinde cılız çalı ve meşe topluluklarına rastlanır. Siirt ilinde doğal bitki örtüsü genellikle bozkırlardan oluşur.
Tarih
Siirt yöresi, İÖ 3000’lerde Hurriler’in yurduydu. İÖ 13. yüzyılda eski kaynakların Nairi ülkesi adıyla andığı topraklar arasında yer alan Siirt, daha sonra Asurlular tarafından Şupria ülkesi olarak adlandırıldı. Asur, Med ve Pers egemenliği altında kalan yöre, İÖ 4. yüzyılda Makedonyalılar’ın yönetimine girdi. İÖ 2. yüzyılda Partlar’a, İÖ 1. yüzyılda Roma İmparatorluğu’na bağlanan Siirt, İS 5. yüzyılda Sasaniler’in, 7. yüzyılda da Araplar’ın eline geçti. Siirt yöresi uzun yıllar Araplar’ın etkisinde kaldı. Daha sonra bir süre Bizans yönetiminde kalan yöreye 12. yüzyılda Artuklular yerleşti. Artuklular ile Eyyubiler arasında el değiştiren yöre, 13. yüzyılda Moğollar tarafından yağmalandı ve teslim olmalarına karşılık 20 bin kişi kılıçtan geçirildi. Karakoyunlular ve Akkoyunlular tarafından da yönetilen Siirt, bir süre Safeviler’in denetiminde kaldıktan sonra, 1514’te Çaldıran Savaşı’nı kazanan Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlı topraklarına katıldı. 19. yüzyıl sonlarında kuzeydeki küçük bir bölümü Bitlis vilayetinin Muş sancağına, büyük bölümü ise aynı vilayetin Siirt sancağına bağlı olan yöre, cumhuriyetin ilanından sonra il yapıldı.
Ekonomi
1985’te il halkının yüzde 55’i kırsal kesimde yaşamaktayken, Batman ve Şırnak’ın ayrı birer il olmasından sonra bu oran 1985’teki nüfus sayımı verilerine göre yüzde 65 olarak saptanmıştır. Bu iki ilin kurulmasından önce Siirt ili ekonomisinde sanayi önemli bir paya sahipken günümüzde tarım daha ağırlık kazanmıştır.
Siirt ilinde yaşayanlar için hayvancılık önemli bir gelir kaynağıdır. Göçer aşiretler çok sayıda koyun ve Ankara keçisi yetiştirir. Kışı fazla soğuk olmayan kuytu vadilerde geçiren bu aşiretler yazın sürülerini dağlık alanlardaki yüksek yaylalara çıkararak otlatırlar. Elde edilen süt peynir üretiminde
kullanılır. Süt dışında öteki hayvansal ürünler yün, kıl, tiftik ve deridir. Siirt ilinde arıcılık da önemli bir gelir kaynağıdır. Pervari balı Türkiye çapında ünlüdür.
Siirt ilinde yetiştirilen başlıca bitkisel ürünler buğday, arpa, mercimek ve üzümdür. Sebze ve meyve yetiştiriciliğinin de yapıldığı ilde, kısa adı GAP olan Güneydoğu Anadolu Projesi kapsamındaki sulama tesislerinin tamamlanmasından sonra önemli miktarda üretim ve verim artışı olması beklenmektedir. Siirt yöresinin tanıtıcı ürünlerinden biri de Gaziantep’te yetişenden daha iri taneli olan antepfıstığıdır.
Ülkemizdeki en önemli ham petrol yataklarından bir bölümü Batman ve Siirt illerindedir. Bu yataklardan çıkarılan ham petrol Batman Rafinerisi’nde arıtılarak çeşitli petrol ürünleri elde edilir. Çıkarılan ham petrolün fazlası, öteki rafinerilerde işlenmek üzere Batman-Dörtyol boruhattıyla Akdeniz kıyısına pompalanır. 1968’de kalkınmada öncelikli iller kapsamına alınmasına karşın Siirt, sanayisi gelişmemiş ve yoksul sayılacak illerimizdendir. Tarıma dayalı bir sanayi de oluşmamıştır. İlde yem fabrikası ile dokuma tezgâhları vardır. Topraklarında bakır-pirit cevheri yatakları olan Siirt ilinin bazı yörelerinde yer alan tuzlalar zaman zaman işletilerek tuz elde edilmektedir.
Siirt ilinin bölgesel ulaşımda önemli bir yeri vardır. Bitlis ve Hakkâri’yi batıdaki Diyarbakır’a ve güneydeki Habur sınır kapısına bağlayan yollar il topraklarından geçer. Türkiye’nin öteki merkezleriyle yöre arasında ulaşımı sağlayan demiryolu hattı Kurtalan’da sona erer.
Toplum ve Kültür
Osmanlı döneminde halkı Kürtler, Ermeniler, Araplar, Süryaniler ve Yezidiler’den oluşan Siirt, tarihsel nedenlerle Arap kültüründen oldukça etkilenmiş bir yöredir. 19. yüzyılın sonlarında yörede medreseler olduğu gibi Hıristiyan okulları da vardı. Günümüzde ise birçok ilk ve ortaöğretim kurumu bulunan yörede Dicle Üniversitesi’ne bağlı Siirt Eğitim Fakültesi’nde yükseköğretim yapılmaktadır.
1944’te demiryolunun Kurtalan’a gelişi ve 1940’ta yörede petrole rastlanıp 1956’da Batman Rafinerisi’nin tam kapasiteyle çalışmaya başlamasından sonra kentleşme yaygınlaştı. Ama toplumsal yaşamda aşiret ve şeyhlik ilişkileri hâlâ ağırlığını korumaktadır.
Siirt yöresine özgü başlıca geleneksel el sanatları bakırcılık ve dokumacılıktır. Güğüm, tencere, kazan ve tas gibi bakır eşya yapımı giderek azalmakta, bunlann yerini alüminyum, çelik ve plastik mutfak ve banyo gereçleri almaktadır. Yörenin başlıca dokumacılık ürünü Siirt battaniyesidir. Bu battaniyeler, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin doğu kesiminde yetiştirilen kahverengi ve siyah Ankara keçilerinden elde edilen tiftiklerden dokunur. Basit el tezgâhlarında dokunan bol tüylü Siirt battaniyelerinde daha çok şerit biçiminde ya da geometrik motifler egemendir. Bu battaniyeler günümüzde halı ve kilim gibi yer yaygısı olarak kullanıldığı kadar çeşitli giyim eşyalarının yapımında da değerlendirilir. Yaygın bir kullanım alanı olan bu battaniyeler son yıllarda turistik açıdan da değer kazanarak dışarıya satılan ürünlerimiz arasına katılmıştır.
İl Merkezi: Siirt
Kuruluş tarihine ilişkin yeterli bilgiye rastlanmayan kent, eskiden Keldaniler tarafından Keert, Süryaniler tarafından Seerd, Araplar tarafından Saird ve Siird, 19. yüzyılda Osmanlılar tarafından da Söört ve Seerd olarak adlandırıldı. Bu ad zamanla Siirt’e dönüştü. Botan Çayı vadisinin kuzey kesiminde kurulmuş olan kent, fazla gelişmemiş bir yerleşme yeridir. Yerleşim alanındaki mahallelerin büyük bölümünde yöreye özgü yapı gereçleriyle yapılmış, küçük birer kaleyi andıran konutlar yer alır.
Kent eskiden önemli ulaşım yollarının dışında kalıyordu. Günümüzde Hakkâri ile Şırnak’ı Batman üzerinden Diyarbakır’a bağlayan karayolu kentten geçer.
Kentin nüfusu 53.884’tür (1985).
Siirt İline İlişkin Bilgiler
Yüzölçümü : 11.003 km2 (1989).
Nüfus: 524.741 (1985).
İl Trafik No: 56.
İlçeler: Siirt (merkez), Aydınlar, Baykan, Eruh, Kurtalan, Pervari, Şirvan.
İlgi Çekici Yerler: Billoris ve Hista kaplıcaları; Derzin Kalesi; Siirt Ulucamisi; Çarşı (Asakir) ve Cumhuriyet camileri; Nasreddin ve Çarpiran (Dört Ulular) köprüleri; İbrahim Hakkı, Sultan Memduh ve Veysel Karani türbeleri.
