Tütün
Tütün, keyif verici yaprakları için yetiştirilen değerli bir bitkidir. Patlıcangiller familyasının Nicotiana cinsinde yer alan bitkinin pek çok türü vardır. Ama, tarımı yapılan tütünlerin çoğu bir tek türün (Nicotiana tabacum) çeşitleridir. Bu tür 2 metreye kadar boylanabilen bir yıllık bir bitkidir. Yapışkan ve sert tüylerle kaplı gövdesinin üzerinde irice oval yapraklar, boru biçimli, pembe çiçekler taşır. Bu türün yanı sıra tarımı yapılan bir tür daha vardır ki, buna deli tütün (Nicotiana rustica) denir.
Tütün yaprakları işlendikten sonra sigara, pipo ya da purodan dumanı içe çekilerek, çiğnenerek ya da burna çekilerek (enfiye) kullanılır. Anayurdu Orta ve Güney Amerika olan bu bitkiyi Yerliler çok eskiçağlarda biliyor ve kullanıyorlardı. Örneğin, Amerika Yerlileri arasında törenlerde barış çubuğu tüttürmek, yani tütün içmek bir gelenekti. Kristof Kolomb 15. yüzyıl sonlarında Amerika’yı keşfettikten sonra İspanyollar ile Portekizliler tütünün dünyaya yayılmasını sağladılar. 1560’ta Fransa’nın Lizbon büyükelçisi Jean Nicot (1530-1600), Fransa Kraliçesi Catherine de Medicis’e ilaç olarak tütün tozu yollamış, böylece tütünün Fransa’da ve öbür Avrupa ülkelerinde tanınmasına yol açmıştı. Nitekim, bu yüzden tütüne bilimsel cins adı olarak Nicot’nun adı verilmiştir. Tütün yapraklarında bulunan zararlı bileşiğe de “nikotin” denir.
Tütün tohumları toz gibi çok küçük taneler halinde olduğundan suyla akıp gitmemesi için genellikle önce, kum ya da odun talaşıyla karıştırılarak fidanlıklara ekilir. Yaklaşık iki ay kadar sonra fideler asıl yetiştirilecekleri yere aktarılır. Tütün en iyi, düzgün akaçlanmış, gevşek ve kumlu topraklarda yetişir.
Tarladaki ürün yaklaşık üç ay içinde gelişimini tamamlayarak hasat edilebilir duruma gelir. Bu süre içinde yaprakların sağlıklı bir biçimde gelişebilmesi, yani bitkinin enerjisinin tümünü yapraklara harcayabilmesi için gövdenin uç bölümü çiçek açmadan önce kopartılır. Buna tütün tarımında “tepe kırma” işlemi denir.
Tütün yaprakları, yer yer sararmalar görüldüğü zaman toplanmaya başlanır. Yapraklar genellikle belli aralıklarla, alttan yukarıya doğru, tek tek elle kırılarak hasat edilir. Ama bazı bölgelerde hasat tüm bitkinin kesilmesi biçiminde yapılır; bu yöntemle elde edilen ürün genellikle düşük niteliklidir.
Toplanan yapraklar çeşitli yöntemlerle kurutularak işlenmeye hazırlanır. Örneğin, Türkiye’de sigaralık tütün yaprakları ipe dizilip tahta çerçevelere gerilerek açık havada kurutulur. Bazı ülkelerde sıcak hava ya da ateşle kurutmaya da rastlanır. Genellikle Afrikalı yetiştiricilerin kullandığı ateşle kurutma yönteminde aslında ısıdan değil, ateş sonucu çıkan dumandan yararlanılır. Bazı pahalı tütünler ise bir odaya yerleştirilip, dışarıdan sıcak hava verilerek kurutulur. Kurutma işlemleri tamamlandıktan sonra tütünler nemlendirilir, niteliklerine göre ayrılır ve balyalanır. Daha sonra fabrikalarda sigara, puro, pipo ve nargile tütünü olarak işlenir.
Tütün hangi biçimde kullanılırsa kullanılsın insan sağlığına çok zararlı bir maddedir. Başta akciğer kanseri olmak üzere çeşitli kanser olayları ile bazı ölümcül kalp ve akciğer hastalıklarına yol açtığı bilinmektedir.
Günümüzde dünya tütün üretiminin yarıya yakın bölümünü Hindistan ve Çin başta olmak üzere Asya ülkeleri karşılar. Ama tütün dışsatımında ilk sırayı ABD alır. Türkiye, Yunanistan, Brezilya, Endonezya, Bulgaristan, Zimbabve ve Malavi ise öbür önemli tütün yetiştiricisi ülkelerdir.
Dünyanın en ünlü tütün çeşitlerinden biri olan ABD kökenli Virginia tütünü öbür ülkelere II. Dünya Savaşı’ndan sonra yayılmıştır. Puro yapımında puroların dışını sarmak için kullanılan yaprak tütünlerin en iyisi Küba ve Sumatra’da yetiştirilir. Dünyada Türk tütünü ya da Şark tütünü olarak ünlenen tütünlerin başlıca yetiştiricileri ise Türkiye, Yunanistan, Rusya, Hindistan ve bazı Avrupa ülkeleridir.
17. yüzyıldan beri tütün üretiminin yapıldığı ülkemizde son yıllarda ortalama yıllık üretim 200 bin tonu aşmıştır. Başlıca tütün ekim alanları Ege, Karadeniz, Güneydoğu Anadolu ve Marmara bölgeleridir; en çok tütün üretilen ilerin başında ise Manisa, İzmir, Samsun, Denizli, Muğla, Adıyaman, Balıkesir, Siirt, Hatay ve Aydın gelir.
