Ağrı
Ağrı, Doğu Anadolu Bölgesi'hin yukarı Murat-Van bölümünde il. Yüzölçümü 11 376 km², nüfusu 1990 sayımına göre 437 093, merkezi Ağrı kenti olan Ağrı ilinin 8 ilçesi vardır: Merkez, Diyadin, Doğubeyazıt, Eleşkirt, Hamur, Patnos, Taşlıçay, Tutak.
Doğuda İran toprakları, kuzeyde İğdır ve Kars, batı da Erzurum, güneybatıda Muş, güneyde Bitlis ve Van il leriyle sınırlı olan Ağrı ili, ülkemizin yüksek köşelerin den birini oluşturur. Türkiye'nin en yüksek dağı olan Ağrı dağı (ilin adı bu dağdan gelir), ilin kuzeydoğu sınır ları üstünde yer alır. Ayrıca il sınırları içinde, yükseltileri 3 000 m'yi aşan pek çok doruk sıralanır. Yükseltisi 1 500 m'nin altına inen yerlere çok ender raslanır. İlin kuze yinde bir sıra oluşturacak biçimde dizilmiş olan dağlar, batıda eski Erzurum-Ağrı yolunun geçtiği Tahir gediğin den doğuda Ağrı dağına kadar uzanır. Kuzeydoğuda Ağrı dağından başlayarak güneybatıya doğru sıralanan yanardağ kökenli dağlardan Tendürek ve Aladağ, Ağrı Van il sınırları üstünde yükselirler. Kuzeydeki yüksek dağlar ile güneydeki yanardağ kökenli yüksek dağlar arasında kalan ilin orta kesimindeyse, yüksek düzlükle re raslanır. (Karaköse ovası, Doğubeyazıt ovası, vb.). Bu çukuralanlar, kenarları kırıklarla kesilmiş olduğu için önemli deprem alanlarıdır.
Doğu Anadolu'nun deniz etkilerinden en az yararla nan kesimlerinden biri olan Ağrı ilinde sert, kurak bir ka ra iklimi egemendir. Kışlar çok soğuk ve süreklidir; yaz lar vadi tabanlarında gündüzleri sıcak, yayla kesimlerin de serindir. İlin merkezinde uzun yıllardır gözlem ya pan meteoroloji istasyonunun kayıtlarına göre en so ğuk ay ortalaması -10 °C, en sıcak ay ortalaması ise 21 °C'tır. İl merkezi Ağrı kenti, Türkiye'de günümüze ka dar en düşük sıcaklığın görüldüğü yerdir: 13 Ocak 1940'ta -43 °C, 1972 yılının 20 Ocak gecesinde de 45,6 °C kaydedilmiştir. Bütün, bu gözlemler, ilin Türkiye'nin en soğuk köşesi olduğunu ortaya koyar. Bununla birlik te, sıcaklığın 35 °C'ı aştığı yaz günleri de vardır (27.7.1966'da 38 °C).
Ağrı ili, topraklarının yüksekliğine karşın, denizden uzaklığın ve çevresini kuşatan dağların etkisiyle Doğu Anadolu'nun en az yağış alan kesimlerinden biridir (yıl lık yağış ortalaması Ağrı'da 529 mm, Doğubeyazıt'ta 306 mm). İl merkezinde kar yağışlı günlerin sayısı 45, yerin karla örtülü olduğu günlerin sayısı 116'dır.
Yağış azlığının sonucu olarak, Ağrı ili doğal bitki örtü sü bakımından yoksuldur. İlin en alçak kesimini oluştu ran Murat ırmağı kıyılarında, güneybatıdan kuzeydoğu ya doğru Ağrı dağı eteklerine kadar uzanan geniş bir bozkır (step) görünüşlü alan vardır. Ormanlar çok az yer tutar ve dağların çıplak sırtları ile vadi tabanlarındaki yeşil görünüş tam bir çelişki oluşturur. Ama gerek bazı eski belgeler, gerek bazı orman kalıntıları, günümüzde bozkır görünüşünde olan bu alanların bir zamanlar or manla kaplı olduğuna tanıklık etmektedirler. Sözgelimi, Eleşkirt havzasının batısında yer alan dağların güney ya maçlarında, 2 000 m dolaylarında, sarıçamlardan olu şan orman kalıntılarına Taşlanmaktadır.
İlin kuzeydoğusunda küçük bir kesimin suları Sarısu tarafından toplanarak Türkiye sınırları dışında Aras ır mağına ulaşır, İlin kuzeydoğu kesimi dışındaki büyük bölümünün sularıysa Murat ırmağında toplanır.
Ağrı ilinin en önemli gölü Balık gölüdür. Çok yeni lav alanları içinde yer alan bu göl, Türkiye'nin en yüksek göllerinden biridir (deniz düzeyinden 2 241 m yüksek likte). Bir vadinin ön bölümünün lavlarla tıkanması sonucunda oluşmuş bir "lav seti" gölü olan 34 km genişliğindeki Balık gölü, doğa güzelliği açısından olduğu kadar, alabalıklar açısından da önem taşır. Gölün güneydoğu ucundan çıkan ayağı, Sarısu aracılığıyla Aras ırmağına ulaşır. Ağrı ilinde Balık gölünden başka birkaç küçük göl daha vardır. (Şeyhli gölü, Kurtkapanı gölü, Turna gölü, vb.).
1990 sayımının sonuçlarına göre, Ağrı ili sınırları içinde 437 093 kişi yaşar. 1985-1990 arasında yıllık artış hızı il merkezinde ve ilçe merkezlerinde %o 22,52, kırsal kesimde %o -0,68, ortalama 7,44 olarak, Türkiye ortalamasının (%o 21,71) çok altında gerçekleşmiştir.
Ağrı Ekonomisi
Ağrı ilinin başlıca gelir kaynağı hayvancılık (özellikle koyun) ve tarımdır. Hayvanlardan elde edilen yağ, süt, yün, peynir ve deri, Ağrı ilinin başlıca ticaret maddeleridir. Hayvansal ürünler arasında, Eleşkirt ilçesinde üretilen bal da önemli bir gelir kaynağıdır.
Ağrı ilinde ekili alanlar fazla değildir; üstelik bunların da onda dokuzu tahıl tarımına (buğday ve arpa) ayrılmıştır. Ağrı ilinde tarım alanlarını çukur alanlar ve yaylalar içine gömülmüş olan vadi tabanları oluşturur (çünkü sıcaklık durumu, ancak sözü geçen yerlerde tarıma olanak verir). Tahıl türlerinden pirinç, Doğubeyazıt ilçesinde yakın dönemde ekilmeye başlanmıştır. Şeker bitkilerinden şekerpancarı ekimi de Ağrı, şeker fabrikasının açılışından sonra önem kazanmıştır.
Ağrı ilinin yeraltı kaynakları önemsizdir. Sanayi için de aynı şey söylenebilir. İl merkezindeki un fabrikaları, hızar atölyeleri, gazoz imalathanesi, ayrıca Diyadin'de halı, kilim, keçe dokumacılığı, başlıca sanayi etkinlikleridir.
Turizm, geliştirilmeye elverişlidir. Ağrı dağı ve öteki dağlardaki görünümler, alabalık avlama olanakları, Diyadin ılıcaları, Gürbulak sınır kapısı yakınındaki göktaşı çukuru olduğu söylenen bir çukur ve tarihsel anıtlar, turist çekebilecek niteliktedir.
