Fiil
Fiil, dilbilgisiyle ilgili bir terim olarak varlıkların yaptığı her türlü eylemi bildiren bir sözcüktür. Eylem bir iş, bir kılış olabileceği gibi o varlıkla ilgili bir oluş da olabilir. Cümlede temel sözcük durumunda olan ve “yüklem" görevi yapan fiil için olup biteni anlatan sözcük de diyebiliriz. Her fiilde “eylem" kavramıyla “zaman" ya da “tarz" ve “kişi" kavramları kaynaşmış durumdadır. Başka türlü söylersek bir fiil belirli ya da belirsiz bir kişi tarafından bir zamana ya da tarza bağlı olarak yapılan bir eylemi bildirir. Örneğin “çektim" ve “işlemeliyiz” fiilleri eylem, zaman, tarz ve kişi kavramlarını içermektedir.
* Eylem : çek
işle-
* Zaman: -ti (geçmiş zaman)
* Tarz: -meli (eylemin yapılmasındaki gereklilik)
* Kişi: -(i)m (ben, birinci tekil kişi)
-(y)iz (biz, birinci çoğul kişi)
Bir fiil zaman ya da tarz ve kişi bildirecek biçimde söylenmişse buna “çekimli fiil" diyoruz. Herhangi bir yerde rastladığımız ve anlamını bilemediğimiz bir fiili cümlede kullanıldığı biçimiyle çekimli olarak sözlüklerde bulamayız. Yukarıdaki “çektim" ve “işlemeliyiz” fiillerini sözlükten bu biçimleriyle aram ayız. Bunlardaki zaman ya da tarz ve kişi eklerini attıktan sonra geriye kalan “çek-” ve “işle-” kök ve gövdesine “-mek” ekleri getirerek onları mastar biçimine sokar ve sözlükten de “çekmek” ve “işlemek” diye ararız.
Fiillerde Kişi. Her fiilde o eylemi yapan ya da yapması gereken bir kişi ya da varlık bulunması zorunludur. Fiillerde üç kişi vardır:
* Birinci kişi: Konuşan ya da söz söyleyen kişi ya da kişiler (tekil-çoğul)
* İkinci kişi : Kendisine söz söylenen kişi ya da kişiler (tekil-çoğul)
* Üçüncü kişi : Kendisinden söz edilen kişi ya da kişiler (tekil-çoğul). Fiilerde kişiler şöyle sıralanır:
* Ben : Birinci tekil kişi
* Sen : İkinci tekil kişi
* O : Üçüncü tekil kişi
* Biz : Birinci çoğul kişi
* Siz : İkinci çoğul kişi
* Onlar: Üçüncü çoğul kişi
Yukarıda sıralanan kişi zamirleri, fiillerde birtakım ekler biçiminde yer alır ve genellikle de sözcüğün en sonunda bulunur. Çalışacaksın, oturmalı-(y)/z, yürüsün-fer.
Fiillerde Kip
Fiillerin ifade ettiği zaman ya da tarz bakımından aldığı biçimlere genel olarak “kip" adı verilir. Fiil kipleri genel olarak ikiye ayrılır.
Bildirme (Haber) Kipleri. Zaman kavramı içeren kipler o eylemin yapıldığını, yapılmakta olduğunu, yapılacağını bildirir. Bu özelliklerinden dolayı bunlara “bildirme (ya da haber) kipleri" adı verilir.
1. Belirli geçmiş zaman (-di'li geçmiş): Söz konusu eylemin sözün söylendiği andan önce yapıldığını ve konuşan kişinin eylemin yapıldığını kesin olarak bildiğini bildirir. Fiil kök ya da gövdelerine ünlüler uyumuna ve ünsüzler benzeşmesine göre -di eki getirilerek yapılır:
Başla-dı-m/ Çek-ti-n/ Gör-dü/ Yaklaş-tı-k/ Oku-du-nuz/ Bak-fı-lar/.
2. Belirsiz geçmiş zaman (-miş'li geçmiş): Söz konusu eylemin sözün söylendiği andan önce yapıldığını ve konuşan kişinin eylemin yapıldığını kesin olarak bilmediğini ya da bir başkasından duyduğunu bildirir. Fiil kök ya da gövdelerine ünlüler uyumuna göre -miş eki getirilerek yapılır:
Ver-miş-im/ Vurul-muş-sun/ Gör-müş/ Bakmış-ız/ İşit-miş/siniz/ Gül-müş-ler
3. Şimdiki zaman: Söz konusu eylemin sözün söylendiği anda yapılmakta olduğunu ya da o an yapılmaya başlanacağını bildirir. Fiil kök ya da gövdelerine ünlüler uyumuna aykırı olarak -yor ya da -(i)yor eki getirilerek yapılır:
Gel-(i)yor-um/ Oku-yor-sun/ Gez-(i )yor/ Yüz-(ü)yor-uz/ Dinli-yor-sunuz/ Kız-(ı)yorlar.
4. Gelecek zaman: Söz konusu eylemin sözün söylendiği andan sonra yapılacağını ya da konuşan kişinin eylemi yapma amacında olduğunu bildirir. Fiil kök ya da gövdelerine ünlüler uyumuna göre -ecek eki getirilerek yapılır:
Çalış-acağ-ım/ Sil-ecek-sin/ Duy-acak/ Gizleneceğ-iz/ Unut-acak-smız/ Geç-ecek-ler.
5. Geniş zaman: Söz konusu eylemin başlayıp devam ettiğini, gelecekte de devam edeceğini bildirir. Geniş zamanda geçmiş, gelecek ya da şimdiki zaman sınırlaması yoktur. Fiil kök ya da gövdelerine -r, -(i)r, -(e)r ekleri getirilerek yapılır:
Anlat-(ı)r-ım/ Gel-(i)r-sin/ Gez-(e)r/ Aç-(a)rız/ Unut-(u)r-sunuz/ Yürü-r-ler.
Dilek Kipleri. Bir eylemin yapılmasıyla ilgili istek ya da niyeti anlatan “dilek kipleri”nde ise açık ve belirli bir zaman kavramı yoktur. Eylemle ilgili tarzı ortaya koyarlar.
1. Gereklilik: Söz konusu eylemin yapılması gerektiğini anlatır. Fiil kök ya da gövdelerine ünlüler uyumuna göre -meli eki getirilerek yapılır:
Bak-malı-yım/ Yüz-meli-sin/ Otur-malı/ Getir-meli-yiz/ Kır-malı-sınız/ Yürü-rmeli-ler.
2. İstek: Söz konusu eylemin yapılmasındaki isteği, niyeti anlatır. Fiil kök ya da gövdelerine ünlüler uyumuna göre -e eki getirilerek yapılır:
Sil-e-yim/ Dokun-a-sın/ Oku-(y)a/ Gör-e-lim/ Bil-e-siniz/ İste-(y)e-ler.
3. Dilek-Şart: Söz konusu eylemin yapılması dileğini ya da bir eylemin yapılmasının başka bir eylemin yapılması için şart olduğunu anlatır. Fiil kök ya da gövdelerine ünlüler uyumuna göre -se eki getirilerek yapılır:
Bak-sa-m/ İç-se-n/ Yürü-se/ Kalk-sa-k/ Baksa-nız/ Gel-se-ler.
4. Emir: Söz konusu eylemin yapılmasını emreder. Emir kipinin belirli bir eki yoktur. Ayrıca birinci tekil ve birinci çoğul kişiler de kendi kendilerine emir veremeyecekleri için çekimlenmez:
Bak/ Otur -sun/ Düşün-ün (ya da Düşününüz)/ Kalk-sın-lar.
Fiillerde Olumluluk, Olumsuzluk ve Soru
Fiille anlatılmak istenilen iş, kılış ya da oluşun yapıldığını bildiren ya da anlatan fiillere “olumlu” , yapılmadığını bildiren ya da anlatan fiillere “olumsuz” fiiller denilir. Fiillerin olumsuz biçimleri kök ve gövdelere kip eklerinden önce ünlüler uyumuna göre -me eki getirilerek yapılır: Gör-me-di-m, bak-madı-m.
* insanlar birbirlerini severler (olumlu).
* Sınıfın kapısı açıldı (olumlu).
* Camı siz kırmadınız (olumsuz).
* Bugün sizi aramayacağım (olumsuz).
Fiillerin soru biçimi ise, anlatılmak istenilen iş, kılış ya da oluşun yapılıp yapılmadığını öğrenmek için kullanılır. Soru biçimi, mi soru edatının, ünlü uyumuna göre fiillere getirilmesiyle yapılır. Soru edatı kendinden önceki sözcükten her zaman ayrı yazılır.
* Okumuş mu?
* Bakacak mzyız?
* Görüldü mü?
Ek Fiil
sim soylu sözcüklere eklenerek onların cümlede yüklem görevi yapmalarını sağlayan eklere ek fiil denir. Ek fiillerin bunun dışında bildirme ve dilek kiplerine eklenerek bileşik zamanlı fiiller yapma görevi de vardır. Başlıca ek fiiller şunlardır: -idi (-di) (geniş zaman), -imiş (-miş) (geçmiş zaman), -ise (se) (belirsiz geçmiş zaman), -dir (şart).
* Önümüze çıkan ırmak idi.
* Bahçede koşan çocuk-tu.
* Telefona çıkan çocuk Ali imiş.
* Kardeşim okulda çok başarılı-(y)mış.
* Öğrenci-(y)sek: derslerimize çalışmalıyız.
* Burası çok karanlık-tır.
* Kapıyı çalan biz-iz.
Bileşik Zamanlı Fiiller
Bileşik zamanlı fiiller iki zaman ya da bir zamanla bir tarz kavramı taşıyan fiillerdir. Bileşik zamanlı fiiller hikâye, rivayet ve şart olmak üzere üç çeşittir.
Hikâye Bileşik Zamanı. Geçmişte görülen eylemleri, sözün söylendiği anda hikâye etmekte kullanılır. Bildirme ve dilek kiplerinin (emir dışında) üçüncü tekil kişi çekimlerine ünlüler uyumuna ve ünsüzler benzeşmesine göre -idi ya da -di ek fiili getirilerek yapılır.
Geldi-(y)di-m (belirli geçmiş zamanın hikâyesi).
Bakıyor-du-n (şimdiki zamanın hikâyesi)
Yürüyecek-ti (gelecek _ zamanın - hikâyesi)
Konuşmuş-tu-k (belirsiz geçmiş zamanın hikâyesi)
Söylemeli-(y)di-niz (gerekliliğin hikâyesi)
Dursa-(y)dı-lar (dilek-şartın hikâyesi)
Rivayet Bileşik Zamanı. Bildirme ya da dilek kipleriyle ilgili (belirli geçmiş ve emir dışında) eylemleri başkasından işitmiş gibi anlatmada kullanılır. Rivayet bileşik zamanı üçüncü tekil kişi çekimlerine -imiş ya da -miş ek fiili ünlüler uyumuna göre getirilerek yapılır.
Gülüyor-muş-um (şimdiki zamanın rivayeti)
Kızmış-mış-sın (belirsiz geçmiş zamanın rivayeti)
Bakacak-mış (gelecek zamanın rivayeti)
Gelir-miş-iz (geniş zamanın rivayeti)
Çalışsa-(y)mış-sınız (dilek şartın rivayeti)
Kalkmalı-(y)mış-lar (gerekliliğin rivayeti)
Şart Bileşik Zamanı. Yalnız bildirme kipleriyle ilgili eylemleri başka bir eylem ya da eylemlerin yapılmasına şart olarak göstermede kullanılır. Dilek kiplerinin şart bileşik zamanı yoktur. Üçüncü tekil kişilere ünlüler uyumuna göre -ise ya da -se ek fiili getirilerek yapılır.
Oturdu-(y)sa-m; Gelmiş-se-n; Duruyor-sa; Alacak-sa-k; Sever-se-niz; Yapmışlara-sa.
Fiillerin Yapısal Özellikleri
Fiiller yapılarına göre “basit (kök durumunda) fiiller'’, “türemiş (gövde durumunda) fiiller” ve “bileşik fiiller” olmak üzere üçe ayrılır.
Basit Fiiller. Herhangi bir yapım eki almadan kullanılan kök durumundaki fiillerdir: Yaz-mak, otar-mak, çürü-mek, gez-mek.
Türemiş Fiiller. İsim ya da fiil soylu sözcüklere yapım ekleri getirilerek türetilen fiillerdir: Baş-la-mak, akıl-lan-mak, bir-leş-mek, boş-an-mak, su-samak, ben-imse-mek.
Bileşik Fiiller. İki ya da daha çok sözcüğün birleşip kalıplaşmasıyla oluşan fiillerdir. Üç çeşit bileşik fiil vardır:
1. Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller: Boy ölçüşmek; etekleri tutuşmak; kafası kızmak; yüzü kızarmak. Bu tür bileşik fiillerden pek çoğu deyim olarak da kabul edilebilir.
2. Kurallı Bileşik Fiiller: Bu tür bileşik fiillerin dört ayrı çeşidi vardır. Birleştiği fiile gücü yetme, başarma anlamı katan ve bilmek fiili ile elde edilenlere “yeterlik fiilleri” (gelebilmek, baka-bilmek. otura-bilmek); tezlik, kolaylık, beklenmezlik gibi anlamlar katan ve ivermek fiili ile elde edilenlere “tezlik fiilleri" (koş-uvermek, kal-ıvermek): sürerlik anlamı veren ve durmak, kalmak, gelmek, gitmek fiilleriyle elde edilenlere “sürerlik fiilleri” (gide-durmak. baka-kalmak, süre-gelmek, olagitmek); az kalma, yaklaşma anlamları katan ve yazmak fiiliyle elde edilenlere “yaklaşma fiilleri” (düşe-yazmak. kırıla-yazmak) adı verilir.
3. Yardımcı Fiillerle Kurulan Bileşik Fiiller: İsim soylu bir sözcük ile etmek, olmak, eylemek yardımcı fiilleriyle oluşturulan bileşik fiillerdir. Yardımcı-olmak. acele-etmek, inat eylemek.
Fiillerde Çatı
Fiillerin özne, nesne alıp almamasına ya da öznenin eylemden etkilenmesi ya da birden fazla öznenin aynı işi karşılıklı olarak yapması esasına göre gösterdiği özelliklere çatı denilir.
1. Öznesi belli olan fiillere “etken” , öznesi belli olmayan fiillere de “edilgen” fiil adı verilir.
* Ali sokak kapısını açtı (etken).
* Çiçekler rüzgâr yüzünden kırıldı (edilgen).
2. Nesne alan fiillere “geçişli"; nesne almayan fiillere de “geçişsiz” fiil adı verilir.
* Çocuk çantasını açıyor (geçişli).
* Babam çarşıdan geldi (geçişsiz).
3. Öznenin yaptığı eylemden gene kendisinin etkilendiğini gösteren fiillere “dönüşlü fiil” adı verilir.
* Sevim sabahleyin yıkandı (dönüşlü).
4. Birden fazla öznenin aynı işi birlikte ve karşılıklı yaptığını bildiren fiillere “işteş fiiller” adı verilir.
* Annem ile teyzem görüştüler (işteş).
Fiilimsiler
Fiil kök ve gövdelerinden kendilerine özgü eklerle türeyip eylem anlamı taşımakla birlikte zaman, tarz ya da kişi almadan isim, sıfat ve bağlaç özelliklerini de taşıyan sözcüklere fiilimsi adı verilir. Fiilimsiler genel olarak bileşik cümlelerde, yan cümlecik kurarlar ve bu yan cümleciğin yüklemi (ya da başka bir öğesi) olurlar.
Fiilimsiler üçe ayrılırlar: 1. İsim fiiller (mastarlar); 2. Sıfat fiiller (ortaçlar); 3. Bağ fiiller (ulaçlar).
İsim fiiller, bir yandan bir eylemin adı, öte yandan yan cümleciğin herhangi bir öğesi olurlar. Fiil kök ya da gövdelerine -mek. -me ve -iş ekleri getirilerek türetilirler: Çalışmak, insana güç katar. Okuma iyi bir uğraştır. Geliş-ini hoş karşılamadım.
Sıfat fiiller, bir yandan bir ismi niteledikleri için sıfat, eylem anlamı taşıdıkları için de yan cümlecik yüklemi olurlar. Fiil kök ya da gövdelerine -en, -r, -ecek, -miş, -dik, -diği ekleri getirilerek türetilirler: Uçan kuşu gördün mü? Akar çeşme bulmak çok güç. Yazılacak mektuplar var. Yıkanmış çamaşırları ütüledim. Bunlar görülmedik şeyler mi? Bildiğiniz kişilerle birlikteydik.
Bağ fiiller, bir yandan iki sözü birbirine bağladıkları için bağlaç, bir yandan da eylem anlamı taşıdıkları için yan cümlecik yüklemi olurlar. Fiil kök ya da gövdelerine eklenen -ip, -erek, -ken. -meden, -ince, -dikçe gibi pek çok ekle türetilirler: Burada oturup seni bekledim. Hayatımı çalışarak kazanıyorum. Yorulmadan yol aldık. Yaz gelince dinleniyoruz. Paramız bittikçe bankadan çekeriz