Şırnak
Şırnak, en yeni illerimizdendir. 16 Mayıs 1990’da, Şırnak kenti merkez olmak üzere Hakkâri ilinin Beytüşşebap ve Uludere, Mardin ilinin Cizre, İdil ve Silopi, Siirt ilinin Güçlükonak ve Şırnak ilçelerini kapsayan Şırnak ili kuruldu.
Bazı kaynak ve haritalarda adı Şirnak olarak geçen il topraklarının yaklaşık yarısı Doğu Anadolu Bölgesi’nin, öteki yarısı da Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin sınırları içinde kalır. Dicle Irmağı vadisinin iki yakasındaki topraklardan oluşan Şırnak ili, kuzeyde Siirt ve Van, doğuda Hakkâri illeri, güneyde Irak ve Suriye, batıda da Mardin iliyle çevrilidir.
Doğal Yapı
Şırnak ilinin büyük bölümü, akarsu vadileriyle derin biçimde parçalanmış olan yüksek ve dağlık alanlardan oluşur. İlin kuzey ve doğu kesimini engebelendiren bu dağlar Güneydoğu Toroslar’a bağlıdır. Hakkâri dağlık yöresinin batı bölümünü oluşturan bu kesimdeki başlıca yükseltiler Tanintanin Dağı (3.055 metre), Termo Dağı olarak da bilinen Karacadağ (3.275 metre), Mamemusa Dağı adıyla da anılan Musa Dağı (3.232 metre) ve Altın Dağı ile daha batıdaki Cudi Dağı’dır (2.114 metre). İlin en yüksek noktası Altın Dağı’nın 3.358 metreye erişen doruğudur. Bu dağların yüksek kesimlerinde yer alan ve yazın gür çayırlarla kaplanan sulak yaylalar önemli birer hayvancılık alanıdır. Mezopotamya’nın kuzey kesimindeki düzlüklerden Silopi, Cizre ve İdil ovaları bitkisel üretim açısından büyük önem taşır.
Şırnak ili topraklanndan kaynaklanan suların tümüne yakını Dicle Irmağı aracılığıyla Basra Körfezi’ne ulaşır. Bu ırmağa katılan başlıca akarsular Habur ve Kızılsu çaylarıdır. Dicle Irmağı, Habur Çayı ve bu akarsuyun kolu olan Hezil Çayı güneyde doğal sınır oluşturur. Habur Çayı’nın Dicle Irmağı’na katıldığı noktada Türkiye hem Irak’a, hem de Suriye’ye komşudur. İlin batı kesiminde yer alan İdil yöresinin güneybatısından doğan bazı küçük akarsular Suriye’de öteki Habur Çayı’nı oluşturarak Fırat Irmağı’na katılır.
Şırnak ili, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin kışları daha yumuşak geçen iklimi ile Doğu Anadolu Bölgesi’nin sert kara iklimi arasındaki bir geçiş alanında yer alır. İlin özellikle doğu kesiminde soğuk ve kar yağışlı geçen kış aylarında — 20°C’ye kadar düşen hava sıcaklıklarına rastlanabilir. Yazları sıcak ve kurak geçen ilin başlıca merkezlerinden Cizre kentinde hava sıcaklığının 48°C’ye kadar yükseldiği saptanmıştır.
Orman açısından yoksul sayılan Şırnak ilinde doğal bitki örtüsü bozkır (step) görünümündedir. Dağların bazı kesimlerinde çalılıklar ile meşeliklere, yüksek kesimlerde de ardıç topluluklarına rastlanır. Güney kesimdeki bazı vadilerde seyrek zeytin ağaçları vardır.
Tarih
Çok eski bir yerleşim alanı olduğu anlaşılan yörenin tarihine ilişkin yeterli bilgi yoktur. Şırnak yöresinin tarihi Hakkâri, Mardin ve Siirt illerinin tarihiyle iç içedir.
Bu yöreyle ilgili yerleşim tarihinin eskiliğine ilişkin başlıca kanıtlara Beytüşşebap ilçesinde rastlanır. Peştazare yöresindeki ilkel kaya resimlerinin günümüzden yaklaşık 10 bin yıl önce başlayan Cilalı Taş Devri’nde yaşayan insanlar tarafından çizildiği sanılmaktadır. Bu resimlerde bazı geometrik motifler ile dağkeçileri ve onları avlayan insanlar görülür. Faraşin Yaylası’ndaki, “dirhe” adıyla anılan kulelerin Urartu yapısı olduğu bilinmektedir. Bu kulelerin yayla yolunu korumak ya da Asur saldırılarım önceden haber almak
amacıyla yapıldığı sanılmaktadır.
1517’de Osmanlı Devleti’nin denetim alanındaki topraklar arasına katılan Şırnak yöresi, daha önceden de olduğu gibi uzun bir süre yer yer Bitlis, Cizre ve Hakkâri beyleri tarafından özerk biçimde yönetildi. Önemli
kervan yollarının kavşağında yer alan Cizre ve Şırnak, stratejik açıdan yüzyıllarca önemini korudu. Kürt aşiretlerinin yöredeki bu yollar ile başlıca geçitleri denetim altında tutması, özerk konumlarını sürdürmelerinin
en önemli nedeniydi. Şırnak yöresi tarihi boyunca birçok ayaklanmaya sahne oldu. 19. yüzyıl sonlarında Diyarbakır ve Van vilayetlerinin sınırlan içindeydi. Yöredeki başlıca merkezlerin eski adlan ise şöyleydi: Beytüşşebap’ın Elki, Cizre’nin Cezire, İdil’in Zari ve Hazak, Silopi’nin Girgimaç ve Uludere’nin
Kılaban. Yörenin eskiden Hakkâri il sınırları içinde kalan doğu kesimi I. Dünya Savaşı sırasında Rus orduları tarafından işgal edildi. Cumhuriyetin ilanından sonra bu yörede Siirt ve Mardin illeri kuruldu. Beytüşşebap ve
Uludere yöreleri 1936’da Hakkâri iline bağlandı. 1990’da Siirt iline bağlı Eruh ilçesinin güney kesiminde Güçlükonak ilçesi kuruldu. Bir süre sonra da Şırnak ili oluşturuldu.
Ekonomi
Şırnak ilinde ekonomi tarıma dayalıdır. En önemli tarımsal etkinlik hayvancılıktır. Kışı ilin güney kesimindeki kuytu yörelerde geçiren göçer ve yarı göçebe aşiretler sürülerini yazın dağlardaki sulak yaylalara çıkarır. Bu
sürüler canlı hayvan ticaretine yönelik olarak yetiştirildiğinden hayvansal ürünlerin verimi ve niteliği oldukça düşüktür. En çok koyun ve kıl keçisi yetiştirilir. Sürülerde yer alan küçükbaş hayvan türlerinden biri de tüyleri
siyah ve kahverengi olan, Siirt yöresine özgü Ankara keçileridir. Yaylalarda kurdukları siyah kıl çadırlarda yaşayan göçer aşiretler yaz boyunca hayvansal üretimle uğraşırlar. Elde edilen başlıca hayvansal ürünler kıl, tiftik, yün, peynir ve tereyağıdır. Ekime elverişli topraklan kısıtlı olan ilde bitkisel üretim ekonomik etkinlikler arasında ikinci sırada yer alır. Yetiştirilen başlıca bitkisel ürünler buğday, mercimek, arpa, üzüm ve pamuktur.
Kısa adı GAP olan Güneydoğu Anadolu Projesi kapsamındaki Cizre Projesi gerçekleştiğinde bitkisel üretimde çeşitlenme ve verim artışı olması beklenmektedir.
Yaygın olarak dokumacılık yapılan ilde önemli bir sanayi kuruluşuna rastlanmaz. Yöredeki beklentilerden biri de, il yapılması nedeniyle bazı yatırımların Şırnak’a yöneltilmesi ve halka yeni iş olanaklarının sağlanmasıdır.
Şırnak ilinin Türkiye dış ticaretinde oldukça önemli bir yeri vardır. Cizre kentinde E-24 Karayolu’ndaıı ayrılan E-26 Karayolu Silopi’ nin güneydoğusundaki Habur sınır kapısında Irak topraklarına ulaşır. Son yıllarda ülkemiz ile Irak arasında gelişen ticaret ilişkileri nedeniyle karayoluyla mal taşımacılığı açısından Habur sınır kapısı büyük ölçüde canlılık kazanmıştı. 1990 yılı yazında Irak’ın Kuveyt’i işgal etmesinden sonra Birleşmiş Milletler’in aldığı ambargo kararı üzerine bu canlılığını yitiren Habur sınır kapısının gelecekte iki
ülke arasındaki ticarette gene önem kazanması beklenmektedir. Hakkâri, Siirt, Batman ve Mardin kentlerinden gelen yollar Cizre’de kesiştikten sonra Habur sınır kapısına ulaşır. Bu nedenle de Cizre önemli bir ulaşım, ticaret ve konaklama merkezidir.
Merkez ilçe topraklarındaki asfaltit yatakları ilin başlıca yeraltı kaynağını oluşturur. Şırnak ilinin doğa değerleri arasında yer alan geyikler ile yabankeçileri için Cudi Dağı’nda bir koruma ve üretme alanı kurulmuştur.
Toplum ve Kültür
Şırnak ilinin toplumsal yapısında aşiret ilişkileri geçerliliğini korumaktadır. Bir bölümü yerleşik düzene geçmiş olan aşiretlerden yaylacılık yöntemiyle hayvan yetiştiriciliğini sürdürenler konar göçer olarak yaşamaktadır. Hayvancılığa dayalı olarak gelişmiş başlıca geleneksel el sanatı dokumacılıktır. Yaygın olarak kilim, halı, heybe ve şal dokumacılığı yapılır. Bunlar arasında en ünlü olan dokumacılık ürünü Şırnak şalıdır.
Şırnak yöresinde anlatılan söylencelerde Cudi Dağı’nm adı sık geçer. Bunlardan birine göre, Tufan’dan kurtulan Nuh Peygamber’in gemisi, sular çekildikten sonra Cudi Dağı’nın doruğunda karaya oturur. Gemiden çıkan Nuh Peygamber burada kurban keser. Daha sonra dağdan aşağı inen Nuh Peygamber kuzeydeki Şırnak kentini, Nuh’un oğullarından Yafes de Cizre kentini kurar. Cizre kentindeki bir camide bulunan 5 metrelik sandukanın içinde Nuh Peygamber’in yattığına inanılır. Nuh Peygamber’in gemiden inerek kurban kestiği Cudi Dağı’nın doruğu giderek bir ziyaret yerine dönüşmüştür.
İl Merkezi Şırnak
Kuruluş tarihine ilişkin yeterli bilgiye rastlanmayan Şırnak kenti, ilin orta kesiminde yer alır. Namaz Dağı’nın (1.990 metre) batı eteklerinde kurulmuş olan kent fazla gelişmemiş bir yerleşim yeridir. Şırnak kentinin deniz düzeyinden yüksekliği 1.350 metredir. 1927’de ilçe merkezi, 1990’da da il merkezi olan Şırnak, tarihi boyunca önemli kervan yollarının geçtiği bir alanda yer alıyordu. Günümüzde Cizre’den gelen E-24 Karayolu ile Meşin Dağı Geçidi’ni (1.620 metre) aşarak Siirt’ten ve Süvari Halil Geçidi’ni (2.470 metre) aşarak Hakkâri’den gelen yollar Şırnak kentinde kesişir.
Kentin nüfusu 28.500’dür (1990).
Şırnak İline İlişkin Bilgiler
Yüzölçümü: 6.904 km2.
Nüfus: 264.220 (1990 geçici sonuç).
İl Trafik No NO: 73.
İlçeler: Şırnak (merkez), Beytüşşebap, Cizre, Güçlükonak, İdil, Silopi, Uludere.
İlgi Çekici Yerler: Alaeddin ve Keiativuri kaleleri ile Kale Meme kalıntıları; Cizre (Dicle) Köprüsü.
