Hakkâri
Hakkâri, Doğu Anadolu Bölgesi'nde, Türkiye'nin güneydoğu köşesinde yer alan, yüzölçümü 7 121 km², nüfusu 1990 sayımına göre 172 479 (1990) olan Hakkâri ili, 4 ilçeye bölünmüştür: Merkez, Çukurca, Şemdinli, Yüksekova.
Doğuda İran, güneyde Irak topraklarıyla, batıda Şırnak, kuzeyde Van illeriyle sınırlı olan Hakkâri ili, Türkiye'nin en çok engebeli yerlerinden biridir. Bu ildeki dağlar, Güneydoğu Toroslar yayının son uçlarıdır ve "Hakkâri dağları" genel adıyla anılır. Hakkâri'deki dağların en görkemlisi Buzul dağıdır; yükseltisi Uludoruk tepesinde 4 135 metreyi bulan Buzul dağının adı, üstünde bazı buzullar bulunmasından kaynaklanır. Buzul dağının güneydoğusunda, dağdan derin bir vadiyle ayrılmış kalker yapılı Sat dağının yükseltisi de 3 500 metreyi aşar (3 540 m). Hakkâri'de dağların çevresinde çok yerde, derin dere yataklarıyla yarılmış hafif dalgalı yüksek düzlükler uzanır. Yer yer, dağlar arasında tabanı yüksek ovalara da rastlanır. Bu ovalardan en önemlisi, tabanı deniz yüzeyinden 2 000 m'den yüksekte bulunan Yüksekova'dır.
Hakkâri ilinin bütün kesimlerinde kışlar çok soğuk geçer ve uzun sürer. İl merkezinde en soğuk ay ortalaması -5 °C, en sıcak ay ortalaması 24,4 °C'tır. Günümüze kadar kaydedilen en düşük sıcaklık - 22,6 °C (2.2.1967), en yüksek sıcaklık 39,8 °C'tır (27.7.1966), yıllık yağış ortalaması 792 mm'dir. Kışın yağışlar daha çok kar biçiminde düşer. Hakkâri'de yılda ortalama olarak 36 gün kar yağar ve ortalama 103 gün yerde kalır. Yağan kar, kalın bir örtü oluşturarak ulaşıma da engel olur. Hakkâri'nin batısındaki Geçitli'de, 13.2.1969'da 565 cm'lik kar kalınlığı saptanmıştır (bu sayı, bütün Türkiye için kar kalınlığı rekorudur).
Hakkâri dağları, orman örtüsü bakımından yoksuldur. İlin toplam yüzölçümünün ancak yüzde 5'i ormanlarla kaplıdır. Kışların uzun sürmesi yüzünden, ormanların yüksek kesimlerinde soğuğa dayanıklı ardıçlara, daha alçaklarda da meşelere rastlanır.
İlin en önemli suları, Çığlı suyu ile Habur suyudur. Yatakları çok dar ve derin olan bu suların her ikisi de Dicle ırmağına karışır. Hakkâri dağlarının yüksek kesimlerinde eski buzulların oyduğu "sirk" adı verilen çukurlarda, suların toplanmasıyla oluşmuş "buzul sirk gölleri" yer alır: Sat dağı üstündeki Bay gölü, Buzul dağı üstündeki Gelyana gölü, vb.
EKONOMİ
Hakkâri ilinde arazinin engebeli oluşu nedeniyle, tarıma ayrılan alanlar az yer tutar. Kışların uzun sürmesi, karın yerden geç kalkması gibi nedenlerle, yetişme dönemi kısa olan tahıl türlerine (arpa ve darı gibi) önem verilir. Derin, kuytu vadilerin tabanlarında daha çeşitli (çeşitli meyve, üzüm bağları, vb.) tarım yapılır. Tütün, ilde yetişen tek sanayi bitkisidir.
Hayvancılık, daha önemli bir ekonomik etkinliktir. Küçükbaş hayvan sayısı yüksektir. Az miktarda tiftik keçisi yetiştirilir. Arıcılık da yapılır.
ULAŞIM
Hakkâri, Türkiye'nin en güç ulaşılan köşelerinden biridir. Bunda, yereyin yüksek ve çok parçalanmış olmasının rolü büyüktür. İl merkezine, Van'dan (Hakkâri kenti, Van'a 205 km uzaklıktadır) başlayan ve Başkale'den geçtikten sonra Çığlı vadisini boylayan çok virajlı bir yolla varılır. Bu yoldan Bağışlı'da ayrılan bir yol, Yüksekova'dan geçerek Esendere'de İran sınırına ulaşır. Başka bir yol da il merkezini Uludere-Cizre-Midyat üstünden Mardin'e bağlar.
Doğu Anadolu Bölgesi'nde yer alan Hakkâri (eski Çölemerik) kenti, Çığlı suyunun sağ yandan aldığı kolu Katramas çayının kuzeyindeki eğimli bir düzlükte kurulmuştur.
Eski çağlardaki tarihiyle ilgili yeterli bilgi bulunmayan Hakkâri, 1054'te Tuğrul Bey yönetimindeki Selçuklular tarafından alınıp, daha sonra Musul atabeylerinin yönetimine girdi. 1260'ta İlhanlı hükümdarı Hülagu tarafından ele geçirilip, İlhanlılardan sonra Karakoyunluların, Celayirlilerin, Timur'un egemenliğinde kaldı. XV. yy'ın başlarında Safeviler tarafından alınıp, bir süre Safeviler ile Osmanlılar arasında eldeğiştirdi.
Osmanlı yönetim örgütü içinde XIX. yy'da önceleri Erzurum'a, sonra da Van'a bağlı bir sancağın merkezi olan kent, 3 Aralık 1914'te Ruslar tarafından işgal edildi. Ruslar, bir hafta sonra geri çekildilerse de, 1915 Mayısı'ında yöreye yeniden girerek bu kez Hakkâri'yi 1918'e kadar ellerinde tuttular.
GÜNÜMÜZDE HAKKÂRİ
Cumhuriyet döneminin başlarında eski sancaklar il haline getirilirken Hakkâri de yeni kurulan aynı adlı ilin merkezi oldu. Kısa süre sonra Hakkâri ilinin lağvedilmesi üstüne ilçe merkezi olarak Van'a bağlandı. 1927 sayımında nüfusu 1 000 kişiyi bile bulmazken (801 nüfus), 1935 yıllarında yeniden il merkezine dönüştürüldü ve 1935'te 1 562 olan nüfusu ilk olarak 1975'te 10 000'i aştı. Yönetim merkezi eskiden kalenin eteğindeki Dağgülü mevkisinde olan kentin, Bulak mahallesi adlı merkez iç kesimi elli yıl kadar önce kuruldu ve 1980'de 20 000'e yaklaşan nüfusu (18 009), 1990 sayımında 30 000'i aştı (30 407).