Koşma
Koşma, halk şiirinde mani ile birlikte iki ana biçimden biridir. Âşık edebiyatımızda en yaygın şiir türü olarak koşma örnekleri 16. yüzyıldan beri vardır. Bununla birlikte koşma ya da benzeri şiirlerin daha önceki yüzyıllarda da söylenmiş olduğu sanılmaktadır.
Koşma, hece ölçüsünün l l ’li kalıbıyla 6+5 ya da 4+4+3 duraklı olarak söylenir. 4 dizeli 3-5 dörtlükten (bent) oluşur. 10 dörtlüğe kadar olanları vardır. Birinci dörtlükte l. ile 3. dize, 2. ile 4. dize uyaklıdır (a-b-a-b). Sonraki dörtlüklerde ilk üç dize kendi arasında, 4. dize ilk dörtlüğün son dizesiyle uyaklıdır (c-c-c-b). İlk dörtlüğün 1. ve 3. dizeleri uyaksız da olabilir. Dizeleri yedili (4+3) ve sekizli (4+4) kalıpla oluşan koşmalar da vardır.
Aşk, kavuşma, ayrılık, acı, acıma, üzüntü, doğa sevgisi, yazgıdan ya da yaşamdan yakınma gibi konuların işlendiği koşmalar kimi zaman özel bir ezgiyle de okunur. Bu tür koşmalar yöreye ve özelliğine göre Ankara koşması, Kerem, Kesik Kerem, topal koşma, bülbül koşması gibi adlar alırlar. Koşmalar, biçim yönünden de değişik özellikler gösterir. Alışılmış biçimdeki koşmalara “düz koşma” denir. İlk dörtlüğün 2. ve 4. dizesi öteki dörtlüklerde kavuştak (nakarat) olan koşmaya “koşma-şarkı” ; uyakları cinaslı olan koşmaya “tecnis”; ilk dörtlüğünün 2. ve 4., öteki dörtlüklerinin yalnızca 4. dizelerine “ziyade” denen bir dize eklemekle oluşan koşmaya “ayaklı koşma”; dizelerinde iç uyak bulunan koşmaya “musammat koşma” ; dörtlüklerin 4. dizesini uyak sözcüğünün bir sonraki dörtlüğün ilk dizesinin başında yinelenmesiyle oluşan koşmaya “zincirleme koşma” denir. Karşılıklı konuşma biçiminde söylenmiş koşmalar da vardır. “Dedim-dedi’li” koşma diye adlandırılan bu koşmalar genellikle bir dize soru, bir dize cevap olarak düzenlenir. Aynı dize içinde soru ve cevabın yer aldığı koşmalar da vardır.
Koşma, âşık edebiyatında konusuna göre adlandırılan güzelleme, yergi, koçaklama ve ağıt türlerinde de şiir biçimi olarak kullanılmıştır. Karacaoğlan’ın koşmalarının çoğu güzellemeye; yiğitliğin, başkaldırmanın ve meydan okumanın konu edildiği koçaklamaya en güzel örnek olarak da Köroğlu ve Dadaloğlu’nun koşmaları gösterilebilir.
Divan edebiyatında gazelin tuttuğu yeri halk edebiyatında koşma tutar. İlk dönemlerde tekke şiirinde de koşma türünde örnekler veren halk şairleri vardır.
