Malatya
Malatya ilinin çok büyük bir bölümü Doğu Anadolu Bölgesi’nin sınırları içindedir. İlin güneybatı kesimindeki küçük bir bölümü Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ne taşar. Kuzeyde Yama Dağı’ndan, güneyde Güneydoğu Toroslar’a, doğuda Fırat Irmağı’nın dışbükey yayından, batıda Hezanlı Dağı’na kadar uzanan Malatya ili topraklarının iç kesimi orta yükseklikteki düzlüklerden oluşur.
Eski bir yerleşim alanı olan Malatya ilinde birçok höyükte yapılan kazı ve araştırmalar, insanların bu yöreye günümüzden yaklaşık 6.000 yıl önce yerleşmeye başladığını göstermektedir. Ovalık kesimlerinde bağlar ile bahçelerin geniş alanlar kapladığı Malatya ilinin adı geçince, tazesi ve kurusuyla kayısı akla gelir.
Doğal Yapı
Doğu kesimi dışında Malatya ili dağlarla kuşatılmış durumdadır. Bu toprakları engebelendiren dağlık alanlardaki başlıca yükseltiler, kuzey kesimde Göl Dağı (2.402 metre), batı kesimde Akçababa Dağı (2.164 metre) ve güneyde doğal sınır oluşturan Güneydoğu Toroslar’a bağlı Malatya Dağları’dır. İlin en yüksek noktası ise Bozdağ’ın 2.581 metreye ulaşan doruğudur.
Malatya ilinin doğu ve orta kesiminde yer alan üçgen biçimli düzlük Malatya Ovası adıyla anılır. Bu ova, Doğu Anadolu Bölgesi’ nin güneyinde batı-doğu doğrultusunda Elbistan’dan Muş’a kadar uzanan çöküntü alanı dizisinin bir parçasıdır. Malatya Ovası’nın çukur kesimlerinin deniz düzeyinden yüksekliği 700 metre kadardır. Yörede bu büyük ovanın yalnızca güney kesimine Malatya Ovası denir. Ovanın kuzey kesimi Yazıhan Düzü, güneybatı kesimi ise Erhaç Düzü (Ovası) adıyla anılır. Şiro Çayı vadisinin tabanındaki Pötürge (Pütürge) Ovası da ilin tarım alanları arasında yer alır.
Malatya ili topraklarından kaynaklanan suların tümü Fırat Irmağı aracılığıyla Basra Körfezi’ne ulaşır. Doğuda doğal sınır oluşturan Fırat’a katılan en önemli akarsular Kuruçay ile başlıca kolu Sultansuyu olan Tohma Suyu ve Göksu Çayı’nın başlangıç kollarından Sürgü Çayı’dır. Güneydoğudaki Diyarbakır sınırında enerji üretimi amacıyla Fırat Irmağı üzerinde kurulan Karakaya Barajı’nın ardında suların birikmesiyle oluşan yapay göl, Malatya ve Pötürge ovalarında yer alan bazı tarım alanlarının sular altında kalmasına neden olmuştur. Önemli bir doğal göle rastlanmayan ilde öteki yapay göller Medik ve Sürgü baraj gölleridir.
Malatya ili, Doğu Anadolu Bölgesi’nin başka yörelerine göre iklim koşulları daha yumuşak olan bir kesimde yer alır. Sıcak ve kurak geçen yaz aylarında hava sıcaklığının bazen 41°C’yi aştığı görülebilir. Soğuk ve kar yağışlı geçen kış mevsiminde —25°C’ye kadar düşer. Malatya, doğal bitki örtüsü açısından zengin sayılmayan illerimizdendir. Dağlık kesimlerinde seyrek meşe ormanlarına rastlanan ilin doğal bitki örtüsü bozkır (step) görünümündedir.
Tarih
Karakaya baraj gölünün suları altında kalacak eski yerleşme alanlarının saptanması amacıyla Değirmentepe, Cafer, İmamoğlu, Pirot ve Köşkerbaba höyükleriyle Battalgazi yakınındaki Arslantepe’de yapılan kazı ve araştırmalarda Bakır Çağı’ndan Bizans dönemine kadar uzanan bir süreye ilişkin birçok buluntu elde edilmiştir. İÖ 14. yüzyılda kesin olarak Hitit egemenliğine giren Malatya yöresi daha sonra Geç Hitit Devletleri’nden Milidya’nın sınırları içinde kaldı. Asur ve Urartu egemenliklerinden sonra Medler ve Persler tarafından yönetilen bu topraklar, İÖ 4. yüzyılda Makedonyalılar’ın eline geçti. Kapadokya, Selevkos ve Pontos krallıkları yönetiminden sonra İÖ 1. yüzyılda Roma İmparatorluğuna bağlandı. Roma ve Bizans dönemlerinde bu topraklar zaman zaman Sasaniler’in saldırısına uğradı. Hititler döneminde Milidya adıyla anılan bir kent devletine bağlı
olan yöre, Bizans döneminde Melitene Theması’nın sınırları içindeydi. 10. yüzyıla kadar birçok kez Araplar’ın eline geçen bu topraklar, 12. yüzyıl başlarında Danişmendliler’in daha sonra da Anadolu Selçuklularının yönetimine girdi. 14. yüzyıl sonlarında kısa bir süre Osmanlılar’ın egemen olduğu yöreyi 1401’de Timur işgal etti. Memlûklar’a ve sonra da Dulkadıroğulları’na bağlanan Malatya yöresi, 1515’te Osmanlı topraklarına katıldı. 19. yüzyıl sonlarında Mamuretü’l-Aziz (bugün Elazığ) vilayetine bağlı bir sancak olarak yönetilen Malatya, cumhuriyetin ilanından sonra il oldu.
Ekonomi
İl nüfusunun yarıya yakın bölümü il merkezi ile ilçe merkezlerinde yaşar. Yetiştirilen başlıca ürünler buğday, şekerpancarı, arpa, patates, kayısı, üzüm, karpuz, kavun, fasulye, domates, elma ve armuttur. Kayısısının yanı sıra Malatya’nın armudu ve tüysüz şeftalisi de ünlüdür.
İl tarımında hayvancılığın önemli bir yeri vardır. Yetiştirilen koyun ve kıl keçileri yazın ilin kuzey kesimindeki yaylalara çıkarılır, kışın ise güneydeki kuytu kesimlere indirilerek soğuktan korunur ve beslenir. Sığır besiciliği de yapılan Malatya ilinde tarımsal üre timin gelişmesine katkıda bulunan başlıca kurum Sultansuyu Tarım İşletmesi’dir. Bu işletmede nitelikli Arap atları yetiştirilir.
Malatya, sanayi açısından oldukça gelişmiş illerimiz arasında yer alır. İldeki en önemli sanayi kuruluşları şeker, sigara, kayısı işleme, süt ürünleri, yem, pamuk ipliği, dokuma, hazır giyim, transformatör, boya, orman ürünleri, tuğla ve kiremit fabrikalarıdır. Bu fabrikalardan en büyükleri kamu kesiminindir. İlde çok sayıda bakır işleme atölyesi vardır.
Gelişmiş kara, demir ve havayolu ulaşım olanaklarıyla ülkemizin öteki kesimlerine bağlanan Malatya ili yeraltı kaynakları açısından da oldukça zengindir. İl topraklarında boksit, kurşun, çinko ve demir vardır.
Toplum ve Kültür
Hititler döneminde başkent Hattuşaş’tan (Boğazköy) başlayan ticaret yolu Kaniş (Kültepe), Malatya üzerinden Urfa’ya ulaşır, o ra dan Karkamış ve Halep’e varırdı. Bu ticaret yolu üzerinde bulunan topraklarıyla önemli bir konaklama ve ticaret merkezi olan Malatya, Anadolu kültürü ile Mezopotamya kültürlerinin karşılaştığı yer olmuştur.
Malatya’nın geleneksel el sanatları dokumacılık ve bakırcılıktır. Ağaç oymacılığı ve çömlekçilik eski önemini yitirmiştir. Cam, porselen, plastik, alüminyumun, bakır eşyanın yerini almasından sonra bu alandaki önemini yitiren bakır işlemeciliği, süs ve turistik eşya üretimine yönelmiştir. Kilim ve halı dokumacılığı ise önemini korumaktadır.
Malatya yöresinde peygamber soyundan gelme bir İslam savaşçısı olduğu söylenen Battal Gazi’ye ilişkin birçok söylence anlatılır. Battal Gazi’nin Malatyalı olduğuna ve çevredeki bir mağarada öldüğüne inanılır.
İl Merkezi: Malatya
İlkçağda Malatya yöresindeki başlıca yerleşim yeri Milidya’ydı. Bu yerleşme daha önce Bakır Çağı’nda Orduzu adıyla anılan Bahçebaşı’ndaki Arslantepe’deydi. Arslantepe’nin İS 1. yüzyılda Milidya’ya taşındığı sanılmaktadır. Önemli bir kent devleti olan Milidya, Roma döneminde Melita, Bizans döneminde ise Melitene adıyla anıldı. Araplar’ın Malatiye dedikleri kentin adı zamanla Malatya’ya dönüştü. 19. yüzyıl başlarında Osmanlı Devleti’ne karşı başkaldıran Mısır Valisi Kavalalı
Mehmed Ali Paşa’nın oğlu İbrahim Paşa komutasındaki kuvvetler Anadolu’ya girince harekete geçen Osmanlı ordusu kentte konakladı. Askerler tarafından evlerinden zorla çıkarılan halk, kentin sayfiyesi olan Aspuzu’ya göç etti. Ordunun gidişinden sonra kente dönen ve evlerini yıkıntı halinde bulan halk, tekrar Aspuzu’ya giderek bugünkü Malatya kentini oluşturmaya başladı. Kuruluşu ilkçağa dayanan ve 19. yüzyılda büyük ölçüde terk edilen yerleşim yerine daha sonra eski Malatya dendi. Malatya Ulucamisi gibi Anadolu Selçuklularından ve ayrıca Osmanlılar’dan kalma birçok tarihsel yapıyla süslenmiş olan eski Malatya, 1987’de yapılan yasal bir düzenlemeyle kurulan Battalgazi ilçesinin aynı adlı merkezi haline getirildi.
Doğu Anadolu Bölgesi’nin en büyük sanayi merkezlerinden olan Malatya kenti, ilin güney kesiminde yer alır. Önemli kara ve demiryolları geçen, ülkenin öteki merkezleriyle havayolu bağlantısı olan Malatya, 1985’te Türkiye’nin en büyük kentleri arasında 14. idi. Aynı zamanda önemli bir askeri merkez olan kentte birçok sağlık kuruluşu vardır. Malatya kentindeki başlıca yükseköğrenim kurumu İnönü Üniversitesi’dir.
Kentin nüfusu 243.138’dir (1985).
Malatya İline İlişkin Bilgiler
Yüzölçümü: 12.313 km2.
Nüfus: 665.809 (1985).
İl Trafik No: 44.
İlçeler: Malatya (merkez), Akçadağ, Arapkir, Arguvan, Battalgazi, Darende, Doğanşehir, Hekimhan, Pötürge, Yeşilyurt.
İlgi Çekici Yerler: Pınarbaşı orman içi dinlenme yeri, Takaz Pınarı; Eski Malatya (günümüzde Battalgazi) Kalesi; Malatya, Arapkir ve Darende ulucamileri; Şahabiye-i Kübra Medresesi; Sadrazam Külliyesi; Melik Sunullah, Akminare, Addülselam, Karahan, Cafer Paşa, Mirliva Ahmed Paşa, Gümrükçü Osman Paşa, Çobanlı ve Köprülü Mehmed Paşa camileri; Ispanakçı Mustafa Paşa Kütüphanesi (sonradan Molla Eyüp Camisi); Kanlı Kümbet; İkiz Türbe; Şeyh Hamid-i Veli (Somuncu Baba) Zaviyesi; Silahtar Mustafa Paşa Hanı, Taşhan; Kırkgöz Köprüsü; Bedesten (Haç Hüseyin Paşa Arastası); Haşan Paşa ve Köprülü Mehmed Paşa hamamları.
