Safranbolu
Safranbolu, Karadeniz Bölgesi’nin Batı Karadeniz Bölümü’nde yer alır. Araç Çayı vadisinin kuzey kesiminde kurulmuş olan Safranbolu, Zonguldak iline bağlı olan aynı adlı ilçenin merkezidir. Eski bir yerleşme alanı olduğu bilinen ilçe toprakları, kuzeyde Bartın Çayı’nın yukarı çığırından güneyde Filyos Çayı vadisine kadar uzanır. Filyos Çayı’na bu yörede Soğanlı Çayı denir.
Kesin olarak bilinmemekle birlikte adının, eskiden bu yörede yaygın olarak yetiştirilen safran bitkisinden kaynaklandığı sanılmaktadır. 19. yüzyıl ortalarında Osmanlı Devleti’nden yurtdışına satılan safranın önemli bir bölümü Safranbolu’da üretiliyordu. Katıldığı yiyecekleri sarıya boyayan safran eczacılıkta ve boyacılıkta da kullanılır. Türkiye’de de zerde yapımında kullanılan safran dünyanın en pahalı baharatıdır. Safran üretimi günümüzde Safranbolu’ya bağlı birkaç köyde sürdürülmektedir.
Eski kaynaklardan öğrenildiğine göre, önemli bir ticaret merkezi olan Safranbolu kentinin çevresindeki topraklar verimli tarım alanlarından oluşuyordu. Bağlar ile bahçelerin yaygın olduğu bu yörede dut üretiminin geliştirilmesi için Osmanlı Devleti’nin özendirici bazı çalışmalar yaptığı bilinir. Safranın yanı sıra çavuş üzümleriyle de ünlü olan Safranbolu yöresindeki çam ormanlarında yapılan odun ve kereste üretiminden büyük ölçüde gelir elde ediliyordu. Halkının bir bölümü Rumlar’la Ermeniler’den oluşan kentin çevresindeki canlı tarım ve ormancılık etkinliklerinden sağlanan kazançla, özellikle 19. yüzyıl sonlarında Safranbolu’nun zenginleştiği sanılmaktadır. Daha 18. yüzyılda dönemin koşullarına uygun biçimde kentleşmeye başlayan Safranbolu, 19. yüzyılda daha da gelişti. Günümüzde özgün mimari yapısıyla Safranbolu'yu turizm açısından çekici kılan 2-3 katlı evlerin çoğu yörenin ve kentin zenginleştiği bu dönemden kalmadır.
Safranbolu, “şehir” olarak adlandırılan kent merkezi, Kıranköy ve Bağlar olmak üzere üç bölümden oluşur. Küçük akarsu vadileriyle parçalanmış engebeli bir arazide kurulmuş olan kent merkeziyle Kıranköy’de birbirinin görüş alanını kapatmayacak biçimde yamaçlara yayılmış olan evler yüksek avlu duvarlarıyla çevrilidir. Kışın geçirildiği bu evlerin avlu duvarları soğuk rüzgârları engeller.
Bu mevsimde, tavanları daha alçak, pencereleri az sayıda ve daha küçük olan orta katlarda oturulur. Havalar ısındığında geçilen bol ve geniş pencereli, yüksek tavanlı üst katlar daha serin olur. Yaz sıcakları başladığında, Bağlar’da bulunan, sıcağın etkisini azaltacak biçimde tasarlanmış, açık sofalı ve camsız pencereli evlere taşınılır. Bu evlerde kışlık yiyeceklerin hazırlandığı ve pekmez kaynatıldığı mekânlar da vardır. Bağlık ve bahçelik bir alanda kurulmuş olan Bağlar’daki evlerin çevresi genellikle bahçeyle çevriliyken, şehir ve Kıranköy’deki evlerin avlusunda geniş bahçelere rastlanmaz. Safranbolu’da kışın geçirildiği kesimde sokaklar oldukça dardır. Evlerin ahşap payandalarla desteklenen çıkmalı üst katları bu dar sokaklara taşar.
Üstleri genellikle kiremitle örtülü olan avlu duvarlarında kullanılan yapı malzemesi kerpiç ya da taştır. Evler ise ahşap iskeletin araları tuğla, yassı küçük taş ya da kerpiçle örülerek yapılmıştır. Bu yapı biçimine hımış adı verilir. Evlerin iç bölümlerinde ahşap malzeme egemendir. Duvar ve tavanlarda ahşap işlemeciliğinin yöreye özgü zengin örnekleri görülür. Duvar süslerinde batının büyük ölçüde etkisi altında kalan İstanbul süslemeciliğinin izlerine fazlaca rastlanmaz. Odalar tüm gereksinmeleri karşılayan bağımsız birimler biçiminde düzenlenmiştir. Oda duvarlarında raflar, ocak, yüklükler ve dolaplar vardır. Sedirlerle çevrili olan bu odaların duvarlarındaki bazı dolaplar yıkanma yeri olarak kullanılır. Zengin evlerindeki bazı odalarda havuz vardır. Korumaya alınmış olan bu evlerin sokağa açılan bazı pencereleri cumbalı ve kafeslidir.
Safranbolu’da bu evlerin yanı sıra Candaroğulları ve Osmanlılar’dan kalma başka tarihsel yapılar da vardır. Eski Cami olarak adlandırılan Gazi Süleyman Paşa Camisi’nin 14. yüzyılda bir kiliseden çevrildiği sanılmaktadır. Candaroğulları döneminde yapılmış olan öteki yapılar Gazi Süleyman Medresesi, Taş Minare Camisi ile Eskihamam ve Taşköprü’dür. Başlıca Osmanlı yapıları ise Köprülü, Hidayetullah, Dağdelen, Kazdağlı, İzzet Mehmed Paşa camileri ile Cinci Hanı’dır.
Buradaki tarihsel dokunun fazlaca bozulmadan günümüze ulaşabilmiş olmasının başlıca nedeni, 1950’lerden sonra yakınındaki Karabük’ün bir sanayi merkezi olarak gelişmesi, kentleşme olgusunun Safranbolu’da yaygınlaşmamasıdır. Her yıl birçok yerli ve yabancı turist ile araştırmacı tarafından ziyaret edilen Safranbolu’da tarihsel dokuya zarar vermeksizin yapılmış olan bazı yeni konaklama tesisleri vardır.
