Süsen
Gösterişli çiçeklerinden ötürü dünyanın birçok yerinde süs bitkisi olarak yetiştirilen süsenlerin kuzey yarıküreye dağılmış 300 kadar yabanıl türü vardır. Süsengiller (Iridaceae) familyasının iris cinsini oluşturan bu
bitkilerin bilimsel adı, Yunan mitolojisinde “gökkuşağını” simgeleyen tanrıça İris’den gelir. Süsenlerin çiçekleri, gerçekten de gökkuşağını andıran mavi, mor, sarı gibi albenili renklere bürünmüştür.
Süsen çiçekleri kılıç biçimindeki yaprakların arasından çıkan, uzunca bir sapın ucunda açar. Çiçeklerin, taçyaprak sanılan, oysa botanik açısından taçyaprak ve çanakyaprak olarak ayırt edilemeyen renkli örtüyaprakları altı parçadan oluşur. Bunlardan üçü aşağıya doğru sarkık, öbür üçü ise ortada dik olarak bulunur. Sarkık olanların orta damarının üstü genellikle sakalsı tüylerle kaplıdır. Çiçeğin bu biçimi yalnızca bir böceğin bir başka süsen çiçeğinden getireceği çiçektozları ile tozlaşmasına olanak sağlar.
Süsenler doğada kır bitkileri, bahçelerde ise süs bitkileri arasında hemen dikkati çeken çok güzel çiçekli bitkilerdir. En alımlı türlerden bazısı Akdeniz ve Orta Asya kökenlidir. Örneğin, sarı lekeli mor çiçekler açan İspanya süseni (iris xiphium) nemli ve kumlu yerlerde yetişen bir Akdeniz bitkisidir. Açık mavi çiçekleriyle gene çok hoş bir yabani süsen türü olan İris fiorentina ve iris germanica gibi bazı süsenlerin köksapları (besin depolayarak şişkinleşmiş toprakaltı gövdeleri) eskiden beri bitkisel ilaç ve parfüm hammaddesi olarak
kullanılmaktadır. Kokusu menekşeyi andırdığından halk arasında “menekşekökü” de denen bu köklerden sarımsı, yan katı bir uçucu yağ çıkanlır. Süsen yağı yalnızca parfümlere değil ilaç, şekerleme, içki ve tatlılara da koku verici olarak katılır.
Süsen türlerinin tümü köksaplı değildir; bazılan da soğanlar oluşturur. Köksaplı olanlar yaşlandığında (yaklaşık üç yıl sonra) sökülerek köksaplanndan yeni bitkiler üretilir. Bitkinin çiçeklenmesi sona erdikten altı hafta kadar sonra köksaplar parçalanıp üzerinde “göz” bulunan köksap parçalan, yalnızca kılcal kökler toprağın içinde kalacak biçimde dikilir. Bunlardan üretilen genç bitkiler artık yaşlanmış olan ana bitkiye göre çok daha sağlıklı çiçekler açar.
Bahçe çiçeği olarak yetiştirilen süsenlerin mor, leylak, beyaz, krem, sarı, kızılımsı mor, hatta gri tonlarda pek çok çeşidi vardır. Bazılarında çiçeklerin dik ve sarkık örtüyaprakları ayrı renkli, bazı çeşitlerde ise kahverengimsi siyah çizgili ya da beneklidir. En yaygın süs çeşitleri, bazen yanlış olarak “zambak” da denen iris germanica'dan türetilmiştir. Gene değerli süs çeşitleri arasında yer alan iri çiçekli süsenler ise iris mesopotamica’nın melezidir. Park ve bahçelerde süsenlerden çoğu kez kenar süsü olarak yararlanılır.
Türkiye’de, çoğu Doğu, Güney ve Güneydoğu Anadolu’da olmak üzere 40 kadar yerli süsen türü bulunur. Buralarda daha çok susam (örneğin iris schachtii) ve navruz (iris persica) gibi adlarla anılan süsen türlerinden
birine (iris elegantissima) ise kurtkulağı denir.
