Nane
Kekik ve adaçayı gibi ballıbabagiller familyasında yer alan naneler çok eskiçağlardan beri sağlığa yararlı olarak kabul edilen bitkilerdir. Kuzey ılıman kuşağın hemen her yerine dağılmış olan bu bitkilerin Mentha cinsinde yer alan 25 kadar türü vardır. Nemli ve gölgelik yerleri seven nanelerin Türkiye’de de 7 kadar türü yetişir. Doğada yabani olarak, yani kendiliğinden yetişen nane türlerinin bazısı baharat ve ilaç olarak kullanılan keskin kokulu yaprakları için özel olarak yetiştirilmektedir. Bu bitkilerin çoğunun keskin kokusu yaprak, çiçek ve dallarındaki uçucu yağdan kaynaklanır. Bitkiden damıtılarak çıkarılan ve “nane esansı” denen bu yağ, hoş koku vermek için parfüm, ilaç, diş macunu, çiklet ve şekerlemeler ile bazı yiyecek ve içeceklere katılır.
Uzun ömürlü (çokyıllık) bitkiler olan nanelerin toprakaltından yatay olarak ilerleyen sürünücü köksapları vardır. Dört köşeli gövdelerin üzerine karşılıklı olarak dizilen yaprakları basit yapılı ve dişli kenarlıdır. Mor, pembe ya da beyaz, minik çiçekleri dalların ucunda sık başaklar halinde bir araya toplanmıştır. En iyi besince zengin ve nemli topraklarda yetişir. Nane tarlalarındaki yabancı otlar sık sık temizlenmeli ve her üç ya da dört yılda bir eski ürün sökülerek yerine yenileri dikilmelidir.
En çok yetiştirilen nane türlerinin başında bahçe nanesi (Mentha piperita) gelir. Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika’da geniş çapta tarımı yapılan bu bitkinin yaprakları özellikle salatalarda taze sebze olarak yenir ya da kurutulup baharat olarak yemeklere katılır. Yaz ortasına doğru morumsu pembe çiçekleri açtıktan hemen sonra toplanıp kurutulan yapraklarından hazırlanan çay, mide bulantılarını önleyici ve gaz söktürücü bir etki yapar. Yapraklardan çıkarılan renksiz, keskin kokulu ve serinletici nane esansının bileşiminde mentol denen bir bileşik bulunur. Türkiye’de yetişen ve filiskin ya da pülüskün adlarıyla da bilinen yarpuz (Mentha pulegium) da bir nane türüdür. Bunun çiçekli ve yapraklı dallarından hem çay hazırlanır, hem de “filiskin yağı” denen uçucu bir yağ elde edilir. Filiskin yağı öbürlerinden farklı olarak özellikle balgam söktürücü etkiye sahip yakıcı kokulu bir maddedir. Adını tüylerle kaplı yapraklanndan alan tüylü nane (Mentha longifolia) ile soluk mavi çiçekler taşıyan kıvırcık nane (Mentha spicata) türlerinin her ikisi de hem baharat olarak kullanılır, hem de yapraklarından uçucu bir yağ çıkarılır.
Nane ile aynı familyada, ama ayrı cinslerde yer alan bazı bitkilere de nane adı yakıştırılmıştır. Örneğin, kedinanesi, dağnanesi ve taşnanesi bunlardan birkaçıdır.
