Ansiklopedi
Ansiklopedi,Sözlükler, bir dile özgü bütün sözcükleri, bütün kavramları toplamaya ve tanımaya çalışır; buna karşılık ansiklopediler belli bir dönemde bütün bilgilerin dökümünü yapmayı amaçlar. Bunun için de önce, ele alınacak konular arasında bir seçim yapılır; sonra da bu bilgiler eksiksiz olarak incelenir.
Dilimize Fransızca'dan, Fransızca'ya da, Yunanca'dan (enkylios paideia: "öğrenme çevrimi") giren ansiklopedi sözcüğü, başlangıçta "bütün bilgilerin öğretilmesi" anlamına geliyordu. Ancak, ilk ansiklopedi Yunanistan'da değil, Roma'da hazırlandı. Latin bilgini Terentius Varro (İ.Ö. 116-İ.Ö.27), tarih ve filoloji gibi değişik konularla ilgili notları dokuz ciltlik bir yapıtta (Disciplinarium LibriIX) bir araya getirdi. Daha sonra Orta Çağ'da çeşitli ansiklopediler kaleme alındı (sözgelimi, Brunetto Latini'nin oil dilinde yazdığı Li Livres dou trésor [Hazine Kitabı, 1266'ya d.]). XVII. yy'da Bayle'in hazırladığı Dictionnaire Historique et Critique (Eleştirel ve Tarihsel Sözlük) adlı yapıt, o yüzyılda hazırlanan ansiklopedilerin öncüsü sayıldı. XVIII. yy. ansiklopedilerinde artık çeşitli konular öbekler halinde ve abece sırasına göre ele alınıyordu.
Günümüzdeki anlamıyla ansiklopedinin ilk örneği, Diderot'nun L'Encyclopédie (Ansiklopedi) ya da Dictionnaire Raisonné des Sciences, des Arts et des Métiers (Bilim, Sanat ve Mesleklerin Açıklamalı Sözlüğü) adlı yapıtıdır. Yapıt 1751-1772 yılları arasında Paris'te on yedi cilt halinde çıktı; ayrıca levhalardan oluşan on bir ciltle tamamlandı. Güncelliğini yitirmemesi için, daha sonra birçok ek cilt yayınlandı. Diderot ile matematikçi d'Alembert, bu yapıtın gerçekleşmesine ön ayak oldular. Ayrıca XVIII. yy'da yaşamış birçok ünlü kişi de bu çalışmaya katkıda bulundu. Bunlar arasında Voltaire, Rousseau, Condillac, Montesguieu, Turgot, Louis de Jaucourt,Ansiklopediciler adıyla tanınırlar. D'Alembert tarafından yazılan önsözde, o zamanın bilgilerinin eksiksiz bir tablosu çizilmiştir. Bu çalışmanın ardından hazırlanan öteki ansiklopediler de, içeriklerinin açık seçik ve kesin olması nedeniyle büyük ilgi toplamıştır.
Ansiklopediler genellikle, her biri abecenin bir ya da birkaç harfini içeren birçok ciltten oluşur. Kimi zaman da piyasaya fasiküller halinde çıkarılır. Bu durumda okurlar haftada ya da on beş günde bir gazetecilerinden, dergi alır gibi ansiklopedi alırlar.
Bir ansiklopedinin düzeyi ve niteliği belirlendikten sonra, ele alınacak konular önem dereceleri de göz önünde tutularak abecesel düzene göre sıralanır. Maddeler, uzmanlar ya da çeşitli çalışmalarıyla tanınmış kişiler tarafından hazırlanır. Yazı kurulu çeşitli konular arasındaki birlik ve bütünlüğü sağlar. Metnin aydınlanmasına yardımcı olan resimler(fotoğraflar, desenler, çizelgeler) konuyu daha ilgi çekici kılar.
Son yıllarda, belli bir okur kitlesine seslenen özel ansiklopediler de hazırlanmaktadır. Gerçekten, çok yüzeyde kalmak korkusu gün geçtikçe yaygınlaşmış ve bu nedenle bir tek yapıta güncel yaşamın tüm özelliklerini (sanat, bilim, teknoloji, spor, siyaset) sığdırmak oldukça güçleşmiştir. Bu yüzden belli bir konuyu enine boyuna işleyen (tarım, bahçecilik, sanat, av, vb.) ansiklopediler çoğalmıştır.
Okurun bilgisini güncel düzeyde tutmaya yarayan ansiklopedi, aynı zamanda, bir toplumun belli bir dönemde gelişmesini yansıtan gerçek belgeler bütünü sayılır.
TÜRKİYE'DE ANSİKLOPEDİ ÇALIŞMALARI
Türkiye'de ansiklopedi çalışmaları, XIX. yy'ın ikinci yarısında başladı. Ali Suavi'nin Ulûm gazetesinin eki olarak verdiği Kamus ül-Ulûm ve'l Maarif (5 forma, Paris 1870) adlı çalışmasından günümüze kadar, 200'e yakın ansiklopedi hazırlandı. Bunlardan on kadarı Arap harfleriyle, geri kalanıysa Latin harfleriyle basıldı. Arap harfleriyle basılan ansiklopediler arasında Şemsettin Sami'nin Kamus ül-Âlâm (6 cilt, 1889-1899) adlı ansiklopedisi özel bir yer tutar. Harf Devrimi'nden sonra çıkan ansiklopediler, ya Fransız, İtalyan, İngiliz ansiklopedilerinden çevrilmiş, ya da yerli kaynaklardan yararlanılarak hazırlanmıştır. Bu arada çeviri-telif niteliğini taşıyan ansiklopedilere de rastlanır.
Türkiye'de yayınlanan ansiklopediler iki sınıfta toplanabilir: Genel ansiklopediler; özel konulu ansiklopediler.
Genel ansiklopediler, bütün bilim, sanat,kültür, spor gibi alanlarla ilgili terim, konu, biyografi, yapıt, yarışma vb'ni kapsamına almaktadır. Bazıları da Türkçe'nin tam bir sözlüğünü içerir. Bu tür ansiklopedilerde genellikle alfabetik bir düzen izlenir. Genel ansiklopediler arasında özellikle Hayat Ansiklopedisi (10 cilt, Cumhuriyet gazetesi yayını, 1932-1936), Türk (İnönü) Ansiklopedisi(33 cilt, Milli Eğitim Bakanlığı yayını, 1943-1984), Hayat Ansiklopedisi (6 cilt, 1961-1963), Cumhuriyet Ansiklopedisi (11 cilt, 1968-1972), Meydan-Larousse Büyük Lügat ve Ansiklopedisi 2 cilt, 1969-1973; sonradan üç ek cildi çıkarıldı), Gelişim Genel Kültür Ansiklopedisi (1977-1979), Gelişim Hachette (1983-1986; 12 cilt; 1993'te Sabah gazetesi tarafından yenilenerek bir kez daha yayınlandı), Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi( 1986-1990; 20 cilt; 1992-93'te Milliyetgazetes'ı tarafından yenilenerek bir kez daha yayınlandı), Ana Britannica (1986-1991; 27 cilt; 1923'te Hürriyet gazetesi tarafından bir kez daha yayınlanmaya başlandı); Grolier International Americana Encyclopedia (1993'te Sabah gazetesi tarafından yayınlanmaya başlandı), vb. sayılabilir.
Özel konulu ansiklopediler, belirli bir bilim dalı, sanat, kültür ya da sporla ilgili olarak hazırlanır. Bu tür ansiklopediler arasında da özellikle şunlar belirtilebilir. Çocuk ve gençlikle ilgili: Temel Bilgiler Ansiklopedisi (Ruşen Alaylı, 1969); Larousse Gençlik Ansiklopedisi (10 cilt, 1976-1977), Aileyle ilgili: Arkın Aile Ansiklopedisi {4 cilt, 1976-1977). Edebiyatla ilgili: Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (1976), Çağdaş dünya Edebiyatı Ansiklopedisi (2 cilt, 1976, Milliyet Sanat dergisinin eki olarak verildi). Felsefeyle ilgili: Filozoflar Ansiklopedisi (Cemil Sena, 4 cilt 1974-1976); Felsefe Ansiklopedisi (Orhan Hançerlioğlu, 7 cilt, 1976-1980). Güzel sanatlarla ilgili: Sanat Ansiklopedisi (Celâl Esat Arseven, 5 cilt, 1943-1954). Hukukla ilgili: Türk Hukuk Ansiklopedisi (Sadi Kazancı, 1962). Ekonomiyle ilgili: İktisat ve Ticaret Ansiklopedisi (11 cilt, 1946-1960); Ak İktisat Ansiklopedisi (2 cilt, 1972-1973). Dinle ilgili: İslâm Ansiklopedisi (13 cilt; 1940-1978). Bilim ve teknikle ilgili: Bilim ve Yaşam Ansiklopedisi (1977-1978), Çağlayan Bilim ve Teknik Ansiklopedisi (1977-1979), Müzikle ilgili: Küçük Batı Müziği Ansiklopedisi (Faruk Yener, 1950); Müzik ve Müzisyenler Ansiklopedisi (Vural Sözer, 1964); Türk Musikisi Ansiklopedisi (Yılmaz Öztuna, 2 cilt 1969); Türk Musikisi Ansiklopedisi (Yılmaz Öztuna, 2 cilt 1969). Tıpla ilgili: Eros Cinsel Bilimler Ansiklopedisi (3 cilt, 1970-1971); Sağlığımız Herkesin Tıp Ansiklopedisi (1979-1981). Politikayla ilgili: Dünya Politika Ansiklopedisi (Ahmet Angın, 1967); Devrimler ve Kültür Tarihi Ansiklopedisi (1976), Sosyalizm ve Sosyal Mücadelelerin Tarihi (8 cilt; 1988-1990). Tarihle ilgili: Resimli Osmanlı Tarihi Ansiklopedisi (Mithat Sertoğlu, 1958); Tarih Ansiklopedisi (Çağatay Uluçay, 1961); İstanbul Ansiklopedisi (Reşat Ekrem Koçu, 11 cilt, 1958-1973); Devrimler ve Karşı Devrimler Ansiklopedisi (1975); Türkiye 1923/1973 Ansiklopedisi (4 cilt, 1975); Yurt Ansiklopedisi(1981 -1989,11 cilt). Tiyatroyla ilgili: Türk Tiyatrosu Ansiklopedisi (Mustafa Nihat Özön-Baha Dürder, 1967).
