Destan
Destan, Büyük ve olağanüstü olayların (savaş, göç, vb.) ve toplulukları örgütleyip yöneten kişilerin yaptığı işlerin uzun ve manzum olarak anlatıldığı edebiyat türü.
Destanlar genellikle üç evrede oluşur. Birinci evrede, ulusun düş gücünde ve toplumsal bilincinde iz bırakacak tarihsel bir olgu ve bu olguyla yüceltilmiş kahramanlar bulunur. Her çağda bunlara yenileri eklenir; aynı zamanda o çağın tarihsel özellikleriyle benzeşerek, anlatı türü olarak biçimlenmeye başlar. İkinci evrede, sözlü olarak başlayan bu gelenek, halk şairlerinin sazları eşliğinde söyledikleri şiirler bütününe dönüşür ve bu evrede, efsaneler zincirine doğal olarak, şairler de biçim yönünden bazı eklemeler yaparlar. Üçüncü evrede, bu birikimleri güçlü bir şair, bir şiirler bütünü biçiminde derler. Böylece destan, bütünlük kazanmış olur.
Destanlar, ya bir ulusun hangi soydan geldiğini, dünyanın ve insanoğlunun nasıl yaratıldığını mitoloji öğeleriyle anlatır (Japonların Şinto desfanı, Türklerin Bozkurt destanı gibi), ya tarihsel bir olayı konu edinirler (Yunanlıların İlyada'sı, Türklerin Göç destanı gibi) ya da olağanüstü özellikleri olan bir kahramanın yaşamını yüceltir-ler(Babillilerin Gılgamış destanı,Türklerin Oğuz Kağan destanı, vb.).
Destanlar, ulusal bilinçlenmeyi pekiştirip ulusal dayanışmayı sağlamak amacıyla yaratılmışlardır; doğa ile insanoğlunun ilişkilerine, insanın iç dünyasının derinliklerine, toplumların ulusal egemenlik, bağımsızlık özlemlerine, sevgiye, yardımlaşmaya, insanı insan yapan değerlere ışık tutan, pek çok yön içerirler.
Babillilerin ulusal destanı Gılgamış, Sümer mithoslarına dayalı bir Mezopotamya şiiri olarak, en eski destan örneği sayılır. İ.Ö. 2000 yıllarından kaldığı sanılan bu destanda, Güney Babil kentlerinden Uruk beyi Gılgamış'ın savaşları, kenti onarışı, gökyüzünün boğasıyla savaşımı anlatılır.
Yunan dünyasının temel destanları arasında Homeros'un İlyada'sı ve Odysseia'sı sayılabilir. İlyada, bir olayın destanıdır: Yunan sitelerinin Anadolu'daki Truva kentine karşı ortaklaşa hazırladıkları savaşı ve hileli zaferi anlatır. Odysseia'ysa bir kişinin destanıdır: Truva savaşından sonra İthake kralı Odysseus'un, büyük güçlükleri yenerek eşine ve evine kavuşmasını anlatır.
Latin şairi Vergilius'un Aeneis!i, Fransızların Chanson de Rolancfı (İ.S. XII. yy.), Almanların Nibelungen ve Gudrun destanları (XIII. yy.), Finlilerin Kalavela'sı,
Hintlilerin, Ramayana, Mahabharata'sı, İranlıların Şehnamesi (Firdevsî. XI. yy. dünyaca ünlü destanların en önemlilerdir.
Türk edebiyabnda destan sözcüğü, divan ve halk edebibatlarında çeşitli türlerin anlatımında kullanılan genel bit terim niteliği kazanmıştır. Divan edebiyatında aruz ölçüsüyle ve mesnevi nazım biçimiyle yazılan dinsel öykülerin (Yusuf ile Zeliha), düşünce-tasavvut yapıtlarının (Mantık ut-Tayr),aşk öykülerinin (Leyla ile Mecnunive Düstumame. Destan-ı Ahmet Harami, Destan-ı İmam Ali, Cengizname, vb. yapıtların tümünün özgün adhnndayada bölüm başlıklarında, destan sözcüğüne rastlanır.
Türklerin Anadolu'ya yerleşmeden önceki dönemde yarattıkları destanların yazılı metinleri günümüze kalmamıştır. Ama, konularına ve bazı parçalarına ya da özetlerine, Farsça. Moğolca, Arapça kaynaklarda rast-lanmaktadır(Firdevsi'nin Şehname'si, Reşidettin'in Cami üf-Tevanh'i.)Bazı Türkçe kaynaklarda (Ebülgazi Bahadır Han'ın Şecere-i Türk ve Şecere-i Terakime'si, Kaşgarlı Mahmut'un Divanü Lügat it-Türk'ü gibi) da, Türk destanlarıyla ilgili bilgilere ve bazı parçalara yer verilmiştir.
İslâmdan önceki Türk destanları altı gruba toplanabilir 1) Yaratılış destanı; 2) Saka destanı; 3) Kun-Oğuz destanı; 4) Göktürk destanları; 5) Siyenpi destanı; 6) Uygur destanlan. Bunlara ayrıca,Îslâm'ın benimsenmesinden soma biçimlenmiş olan, ama içlerinde eski destan geleneğinden izler taşıyan Manas destanı, Cengiz Han destan, Timur destanı. Seyit Battal Gazi destanı ve Danişment Gazi destanı eklenebilir.
Halk edebiyatındaki destan, koşma türüne girer. Toplum içinde yankı yapan bir olayı (savaş, kıtlık, deprem, hastalıklar ayaklanmalar, yiğitlikler, vb.) konu edinir; ayrıca bireysel olayları eleştiri ve mizah açısından işleyen eğitici-öğretici destanlar [Züğürtlük destanı, Pire destanı, Sivrisinek destanı, vb.) da vardır. Halk edebiyatı destanları genellikle 11 heceli dizeyle yazılmışlardır; ama 7 ve 8 heceli olanlara da rastlanır.