Samsun
Karadeniz Bölgesi’ndeki en gelişmiş illerimizden biri olan Samsun aynı zamanda bölgenin en kalabalık ilidir.
Güneyde Kuzey Anadolu Dağları'nın kıyı dağları ile iç sıralarını birbirinden ayıran çukurluklardan, kuzeyde Karadeniz kıyısına kadar uzanan il toprakları fazla yüksek sayılmaz. Karadeniz’e kıyısı olan iller arasında düzlüklerin en çok bulunduğu il Samsun’dur.
Samsun adı geçince, Kurtuluş Savaşı’nın başlangıcı sayılan, Mustafa Kemal Paşa’nın 19 Mayıs 1919’da burada Anadolu kıyısına çıkışı akla gelir. Her yıl 19 Mayıs’ta kutlanan Atatürk’ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı için Ankara’da düzenlenen törende atletler tarafından Samsun’dan başlayarak ilden ile taşman bayrak ve toprak cumhurbaşkanına verilir.
Doğal Yapı
Samsun ili toprakları güney ve batı kesimdeki dağlık alanlardan Karadeniz kıyısına doğru gidildikçe alçalır. Güneybatıdaki küçük bir kesimi Batı Karadeniz Bölümü’nün sınırları içinde kalan Samsun ili topraklarının büyük bölümü Orta Karadeniz Bölümü’nde yer alır.
Samsun ilinin doğu ve güney kesimini Canik Dağları, batı kesimini de Küre (İsfendiyar) Dağları engebelendirir. Bu topraklardaki en önemli yükselti, güneybatıda doruğu 1.791 metreye erişen Kunduz Dağı’dır. Bu dağlar akarsular tarafından derin biçimde parçalanmıştır. Ülkemizin en uzun akarsuyu olan Kızılırmak ile Yeşilırmak Samsun ili sınırları içinde Karadeniz’e dökülür. İl topraklarından kaynaklanan suları toplayan öteki akarsular Terme, Abdal, Mert ve Kürtün çaylarıdır.
Samsun ilindeki başlıca düzlükler, akarsuların taşıdığı alüvyonların Karadeniz kıyısında yığılması sonucunda oluşmuş olan delta ovalarıdır. Bunların başlıcaları Kızılırmak’ın deltası olan Bafra Ovası ile Yeşilırmak ve Terme Çayı’nın taşıdığı alüvyonlarla oluşan Çarşamba Ovası’dır. Samsun kenti yakınındaki düzlükler ise Kürtün ve Mert çaylarının getirdiği alüvyonlarla oluşmuş kıyı ovalarıdır. Bu ovalar ilin başlıca tarım alanlarıdır.
Samsun ilinde birçok doğal ve yapay göl vardır. Başlıca doğal göller kıyı ovalarında yer alan lagünler (denizkulağı) ile Lâdik Gölü’dür. Yapay göller ise Yeşilırmak üzerinde kurulmuş olan Suat Uğurlu ve Haşan Uğurlu barajlarının ardında suların toplanmasıyla oluşan baraj gölleridir.
Kızılırmak ve Yeşilırmak deltası geniş ve küt birer yarımada gibi Karadeniz’e uzanır. Bafra Ovası’nın kuzeyinde yer alan, Kızılırmak’ın Karadeniz’e ulaştığı kesimdeki çıkıntı Bafra Burnu, bu ovanın doğusundaki çıkıntı da İncir Burnu adıyla anılır. Bafra Ovası kıyılarında doğal kumsallar uzanır. Kumsalın hemen ardında yer alan lagünlerin çevresi sazlık ve bataklıktır. Bu ovadaki başlıca lagünler Karaboğaz, Liman ve Balık gölleri ile Uzungöl’dür. Çarşamba Ovası’nın doğu ucunda Çaltı Burnu, batı ucunda da Cıva Burnu yer alır. Bu ovadaki kumsalların gerisinde bulunan başlıca lagünler ise Dumanlıgöl, Akgöl ve Simenlik Gölü’dür.
Çevresinde ülkemizin en etkin deprem bölgelerinden biri bulunan Kuzey Anadolu kırık kuşağı, Samsun ilinin güney kesiminden geçer. Tarih boyunca bu kesimde oluşan depremlerin önemli ölçüde yıkıma ve can kaybına neden olduğu bilinmektedir.
Samsun ili nemli ve ılıman bir iklimin etkisi altındadır. Yıllık ortalama yağış miktarı 1.000 milimetreyi geçmeyen Samsun iline en çok sonbahar ve kış mevsimlerinde yağış düşer. Uzun yıllardır yapılan gözlemler sırasında hava sıcaklığının — 10°C’nin altına düştüğü görülmeyen Samsun’da ölçülen en yüksek hava sıcaklığı da 37°C’den azdır.
Kıyıdan uzaklaştıkça yağış miktarı azaldığından doğal bitki örtüsü dağılışında bazı farklılıklar görülür. Karadeniz’e bakan kıyı dağlarındaki ormanlar daha çok kestane, meşe, gürgen ve kayın gibi geniş yapraklı ve kızıl çam gibi iğne yapraklı ağaçlardan oluşur; iç kesimdeki dağlık alanlarda daha az ormana rastlanır. İç kesimdeki ormanlarda meşe ile kayınların yanı sıra soğuğa ve kuraklığa dayanıklı kara çamlarla sarı çamlar daha yaygındır.
Tarih
Yapılan kazı ve araştırma sonuçlarına göre çok eski bir yerleşim alanı olduğu anlaşılan Samsun yöresi, İÖ 8. yüzyıla kadar Kaşkalar’ın yurdu olan topraklar arasında yer alıyordu. İÖ 7. yüzyıldan sonra Miletli denizcilerin Karadeniz kıyısında bazı ticaret kolonileri kurmaya başlaması ve Anadolu’ya çeşitli yönlerden göç dalgalarının gelmesine bağlı olarak bu yöreye de başka halk toplulukları yerleşti. İÖ 6. yüzyılda Persler’in denetim kurmaya çalıştığı Samsun yöresi, İÖ 3. Yüzyılda Pontos Krallığına bağlandı. Daha sonra Roma İmparatorluğu’nun egemenliğine giren Samsun, 11. yüzyılda Bizans İmparatorluğu’nun yerel yönetim birimlerinden Armeniakon Theması’nın sınırları içindeydi. Bu sırada Anadolu’ya doğudan girmeye başlayan Türkmenler 11. yüzyıl sonlarına doğru Samsun yöresine kadar yayıldılar. Bir süre Bizanslılar ile Anadolu Selçukluları arasında el değiştiren Samsun, 13. yüzyılda Komnenos hanedanı tarafından kurulan Trabzon Rum İmparatorluğu’na bağlandı. Bazı girişimlerine karşın Anadolu Selçukluları tarafından ele geçirilemeyen Samsun yöresi bir süre İlhanlılar’ın, Pervaneoğulları’nın, Eretna Beyliği’nin, Kadı Burhaneddin Devleti’nin denetiminde kaldıktan sonra 1398’de Osmanlılar’ca alındı. Ama Osmanlılar 1402’de Timur’a yenilince Anadolu’nun birçok bölgesi gibi Samsun yöresi de bazı yerel yöneticiler arasında paylaşıldı. Bir süre Candaroğulları, Kubadoğulları ve Taceddinoğulları tarafından yönetilen Samsun ili toprakları 1428’de tümüyle Osmanlı Devleti’ne katıldı. Kurtuluş Savaşı’nın başlangıcında Mustafa Kemal’in Samsun’a çıkması ve Samsun ile Havza’da bazı çalışmalar yapması ilin yakın tarihinde önemli bir yer tutar.
Ekonomi
Yarısından fazlası kırsal kesimde yaşayan Samsun ili halkı geçimini tarım ile daha çok tarıma dayalı sanayi ve ticaretten sağlar. Meyve yetiştirilen bağ ve bahçelerin dışında, il yüzölçümünün yüzde 37’si bitkisel üretim yapılan tarım alanlarından oluşur. İlin en önemli tarımsal ürünleri fındık, tütün ve soya fasulyesidir. Ayrıca domates, şekerpancarı, mısır, buğday, lahana, dolmalık biber, taze fasulye, hıyar, patates ve arpa da yetiştirilir.
Samsun’da hayvancılığın da ekonomik yaşamda önemli bir yeri vardır. İl tarımının geliştirilmesi amacıyla kurulmuş olan Gelemen ve Karaköy tarım işletmelerinin hayvan soylarının ıslahı konusundaki katkıları hayvancılığın ileri bir düzeye ulaşmasına yardımcı olmuştur. Çeşitli küçükbaş ve büyükbaş hayvanların yetiştirildiği ilde arıcılık ve tavukçuluk da yapılır. Ama bitkisel üretim alanlarında yaygın kimyasal ilaç kullanımı arıcılığın gerilemesine neden olmaktadır. İlin gelir kaynaklarından biri de balıkçılıktır. Karadeniz’de son yıllarda görülen balık azalmasına bağlı olarak deniz balıkçılığı eski önemini yitirmiştir. İldeki akarsu ve göllerde de tatlı su balıkçılığı yapılmaktadır.
Samsun ilinde sanayi Karadeniz Bölgesi’nin doğu kesimindeki başka illere göre daha gelişmiş bir düzeydedir. İldeki en önemli sanayi kuruluşları Etibank’a ait bakır cevheri işleme fabrikalarıdır. Bundan başka un, salça, süt ürünleri, bitkisel yağ, şeker, sigara, yem, orman ürünleri, gübre, çimento ve plastik fabrikaları Samsun ilindeki başlıca sanayi kuruluşlarıdır. İlde oldukça canlı bir küçük sanayi etkinliği vardır.
Samsun ili yeraltı kaynakları açısından yoksul sayılır. İl topraklarında linyit ve mermer yataklarıyla şifalı madensuyu kaynakları vardır.
Halkın dinlenmesi ve eğlenmesi için birçok mesire yeri ve plaj bulunan ilde yabanıl yaşamı korumak amacıyla bazı alanlar da oluşturulmuştur. Bu alanlar Vezirköprü ilçesindeki geyik üretme istasyonu ile Terme ilçesinde sülün ve su kuşları için kurulmuş olan koruma ve üretme alanıdır.
Toplum ve Kültür
Anadolu’da anlatılan bazı efsanelerde adı geçen Amazonlar’ın (bak. Amazonlar) İÖ 20. yüzyıl ile İÖ 12. yüzyıl arasında Samsun yöresinde yaşadıkları ileri sürülür. Yaşamlarında erkeklere sürekli olarak yer vermeyen savaşçı kadınlar topluluğu olduğu sanılan Amazonlar, bu efsanelerden birine göre Terme Çayı’nın Karadeniz’e döküldüğü kesimde kurdukları bir kentte yaşıyorlardı. Karadeniz’den gemilerle gelen bir denizci halk, yüzyıllardan beri kıyıda yaşayan Amazonlar’ın egemenliğine son vermiş. Bunun üzerine uzun saçlarıyla tanınan Amazonlar yaşamlarını sürdürebilmek için iç bölgelere çekilmek zorunda kalmış ve buralarda gizlenmişler. Amazonlar, tanınmamak için saçlarını keserek toprağa gömmüşler. Daha sonra saçların gömüldüğü topraklardan tütün filizleri çıkmış. Kıyıldığında tütünlerin kadın saçını andırır biçimde tel tel olmasının bu efsanenin anlatılmasına neden olduğu sanılmaktadır.
Çeşitli kaynaklar verimli topraklara sahip olan Samsun yöresinin tarih boyunca birçok halk topluluğuna yurtluk ettiğini yazar. Kırım ile yapılan ticarette önem taşıyan Samsun limanı 11. yüzyılda bir Ceneviz kolonisiydi. 19. yüzyıl başlarında küçük bir kasaba olan Samsun’a Osmanlı Devleti’nin yitirdiği Kafkasya ve daha sonra da Rumeli’den gelen göçmenlerin bir bölümü yerleştirildi. Özellikle Kafkasya’dan göçen topluluklar yurt edindikleri yerlerde eski toplumsal yaşamlarını ve kültürlerini sürdürdükleri adacıklar oluşturdular.
19. yüzyılın ikinci yarısında tütün tarım ve ticaretinin gelişmesi Samsun’un toplumsal ve kültürel yapısını önemli ölçüde etkiledi. Kent kısa sürede önemli bir ticaret merkezi oldu. Doğu ticaretiyle uğraşan Fransızlar, Belçikalılar, ABD’liler ve Ruslar kentte ticari işletmeler ve bankalar kurdular. Bu gelişmeler batı kültürünün bazı öğelerinin kent yaşamına girmesine yol açtı.
İlde bugün önemini yitiren halı ve bez dokumacılığı en önemli el sanatlarıydı. Bafra ve Çarşamba ilçelerinde keten dokumacılığı yaygındı. Kalın dokunan keten bezinden orak gömleği, dış giyimlik ve örtü yapılırdı. Halı dokumacılığı ise Lâdik’te gelişmişti. Günümüzde de sürdürülen bu el sanatı özellikle seccadeleriyle ilgi toplamaktadır.
Samsun ilinde konut mimarisi Doğu Karadeniz ve Orta Anadolu etkisi altındadır. İldeki düz alanların varlığı Doğu Karadeniz’deki dağınık yerleşimlerin tersine daha toplu yerleşmelere olanak sağlamıştır.
İl Merkezi: Samsun
Bugünkü kent alanında yer alan ilk yerleşme, Miletli denizciler tarafından bir ticaret kolonisi olarak İÖ 7. yüzyılda kurulan Amisos’tur. Daha sonra kısa bir süre Peiraieus olarak anıldıysa da bu ad yerleşmedi ve kente gene Amisos dendi. Kent Bizans döneminde bir piskoposluk merkeziydi. Daha sonra Cenevizlilerin eline geçen bu yöre günümüze kadar çeşitli aşamalarda Hıristiyan Amisos, Gâvur Amisos, Gâvur Samsun ve Karasamsun adlarıyla anıldı. Türkmenler tarafından kurulan yerleşme ise Yeni Amisos ve Müslüman Samsun olarak adlandırıldı. Eskiden bu iki yerleşme arasında canlı bir ticaret ilişkisi vardı. Osmanlı döneminde bütünleşen bu iki yerleşme, 15. yüzyıla ait kayıtlarda Canik adıyla geçer. 20. yüzyıl başında önemli bir ticaret merkezi olan kent, I. Dünya Savaşı sırasında birkaç kez Rus donanması tarafından topa tutuldu.
Günümüzde Samsun Karadeniz Bölgesi’nin en büyük kentidir. Mert Çayı’nın Karadeniz’e ulaştığı kesimde güneye, batıya ve kuzeye doğru gelişen kent, hızlı nüfus artışı nedeniyle konut sorunuyla karşı karşıyadır. Hızlı gelişme sonucunda eski bir liman kenti olan Samsun kent merkezinin denizle ilişkisi kesilmiş durumdadır. Bunun nedeni limanın yapılması sırasında denizin doldurulması ve fuar alanı için kıyı ile kent arasındaki geniş bir kesimin seçilmiş olmasıdır.
Samsun kenti demir, deniz, hava ve karayollarıyla Türkiye'nin öteki merkezlerine bağlanır. Kentteki başlıca eğitim ve kültür kurumu Ondokuz Mayıs Üniversitesi’dir. Bir bölümü kent içinde yer alan fabrikalardan Karadeniz’e akıtılan sanayi atıkları Samsun kıyısında yoğun bir deniz kirliliğine yol açmaktadır.
Kentin nüfusu 240.674’tür (1985).
Samsun İline İlişkin Bilgiler
Yüzölçümü: 9.579 km2.
Nüfus: 1.108.710 (1985).
İl Trafik No: 55.
İlçeler: Samsun (merkez), Alaçam, Asarcık, Ayvacık, Bafra, Çarşamba, Havza, Kavak, Lâdik, 19 Mayıs, Salıpazarı, Tekkeköy, Terme, Vezirköprü, Yakakent.
İlgi Çekici Yerler: Çakırlar Korusu, Çamgöl ve Vezirköprü orman içi dinlenme yerleri; Havza ve Lâdik kaplıcaları; Kale, Pazar (Samsun), Hacı Hatun, Yalı, Tayyar Paşa, Mustafa Paşa, Rıdvan Bey, Abdullah Paşa, Değirmenbaşı, Taceddin Paşa, Pazar (Terme) Taşkale camileri; Büyükcami (Samsun); Şeyh Seyyid Kudbeddin ve İsa Baba camileri ile türbeleri, Büyükcami (Bafra), Fazıl Ahmed Paşa Medresesi; Fazıl Ahmed Paşa Bedesten ve Arastası; Havza İmareti; Kızgözü Aslanağzı Kaplıcası; Küçükhamam (Şifa Kaplıcası); Taşkale ve Şifa hamamları; Çiftehamam; Atatürk ve İlk Adım anıtları; Samsun Arkeoloji ve Etnografya, Samsun 19 Mayıs ve Samsun Atatürk müzeleri.
