Uruguay
Uruguay, Güney Amerika’nın en küçük ülkelerinden biridir. Kuzeyden güneye 500 km, doğudan batıya 470 km uzunluğundadır. Kıtanın güneydoğu bölümünde yer alan Uruguay, Rio de la Plata Halici’nin hemen kuzeyindedir. Kuzeyde Brezilya, batıda Arjantin, doğuda ise Atlas Okyanusu ile çevrilidir.
Uruguay’da dağ yoktur. Alçak bir kıyı şeridinden sonra iç kesime doğru tepeler yükselir. Ülkenin batı yarısında ise geniş düzlükler uzanır. Çok sayıda akarsuyu bulunan bu ülkenin adı, Arjantin’le sınır oluşturan, en büyük ırmağı Uruguay’dan gelir. Guarani Yerlileri'nin dilinde Uruguay, “kuşların ve kabuklu deniz hayvanlarının bol bulunduğu su” demektir. Uruguay Irmağı’mn en büyük kolu olan Rio Negro ülkeyi kuzeydoğudan güneybatıya çaprazlama keser. Tepelerden doğan akarsular batıdaki ormanlık vadiler boyunca akar; Uruguay’ın büyük bölümü otlaklarla kaplıdır.
Brezilya sınırından Uruguay’ın başkenti Montevideo’ya kadar uzanan 190 kilometrelik Atlas Okyanusu kıyısında kumsallar vardır. İklim ılıman ve sağlığa yararlıdır. Arjantin pampalarında aniden patlak veren fırtınalar Uruguay’da da görülür. Irmak vadileri boyunca söğüt, akasya, biberiye, mersin, taflan ve mimoza ağaçlarına rastlanır. Uruguay’a yerleşen ilk İspanyol göçmenler bölgeye kavaktan başka şeftali gibi pek çok meyve ağacı getirip ürettiler. Kıyı boyunca yer alan kumullar arasında okaliptüs ve köknar ağaçları görülür. Pampalar kırmızı beyaz mineçiçekleri ve parlak renkli kır çiçekleriyle göz kamaştırıcı bir görünümdedir.
Uruguay’da kıyım yüzünden pek çok yabanıl hayvanın soyu tükendi. Günümüzde, devekuşuna benzeyen bir kuş olan ve artık ender olarak rastlanan rea, yarı evcil durumda koruma altına alınmıştır. Ormanlık adacıklarda ve büyük ırmakların kıyılarında az sayıda puma ve jaguar ile mulita adı verilen bir armadillo türü yaşar. Akbaba, muhabbetkuşu, kolibri, kardinalkuşu, balıkçıl ve geniş sürüler halinde yaşayan kızkuşları bölgede en çok görülen kuşlardır. Telefon direklerine yuva yapan çömlekçikuşlarma ve çitlere tünemiş oyuk baykuşlarına da sık rastlanır.
1603’te Paraguay’ın İspanyol valisinin Uruguay’a gönderdiği 100 sığır ve 100 at otlaklara salındı. O dönemde Uruguay daha sömürge olmamıştı. Başıboş kalan hayvanlar zaman içinde üreyerek çoğaldı. Bundan yaklaşık 100 yıl sonra Rio de la Plata’nın kuzey kıyılarına gelen İspanyol göçmenler, tepelere ve çayırlara yayılmış binlerce yabansığırı ve atla karşılaştı. Bu bölgeye ilk yerleşenlerden bazıları bu hayvanlarla ilgilenmeyi iş edindi. Bu yüzden onlara sığır çobanı anlamında goşo (gaucho) denildi. İspanyol-Yerli karışımı goşolar, bir araya topladıkları sığırların önce etlerini ve derilerini tuzlayarak satmakla geçinirken, daha sonra sığır üretimine geçtiler.
Koyun ve sığır yetiştiriciliği bugün de Uruguay’ın en önemli gelir kaynağıdır; ülkenin dış ticaret ürünleri arasında yün de çok önemli bir yer tutar. Uruguay’da mandıracılık ve tarım gelişmekle birlikte, üretim büyük ölçüde bölgesel gereksinimleri karşılar. Buğday, mısır, yulaf ve pirinç başlıca tarım ürünleridir. Yağ üretimi için yerfıstığı, şarap yapımı için de üzüm yetiştirilir.
Sanayi ve Halk
Uruguay’da en önemli sanayi dalı, dondurulmuş ve paketlenmiş et sanayisidir. Ülkede büyük dokuma ve un fabrikaları da vardır. Dış ülkelerden satın alınan petrol Uruguay’ da arıtılarak iç tüketime sunulur. Ayrıca lastik, kimyasal madde, giyim eşyası, mobilya, sigara, şarap ve bira üretilir. Arjantin ve Brezilya’dan gelen turistler ülkenin önemli bir gelir kaynağıdır.
Uruguay’da petrol ve kömür olmadığı için, hidroelektrik enerji önem taşır. Bu amaçla ırmakların üzerinde bir çok hidroelektrik santral kurulmuştur. Uruguay’ın yeraltı kaynakları sınırlıdır. Çıkarılan az miktarda demir cevheri, kurşun ve bakır devlet tekelindedir. Tepelerdeki taşocaklarından granit ve mermer elde edilir.
Demiryollarının yapımına 1860’ta başlandı. Uruguay 1911’de, büyüklüğüne oranla Güney Amerika ülkeleri içerisinde en uzun demiryolu olan ülke durumuna geldi. Uruguay’ın başlıca limanı olan Montevideo, kara ve demiryollarının yelpaze gibi ülkenin her yanına dağıldığı bir ulaşım merkezidir. Montevideo dışındaki Carrasco Havalimanı'ndan başlıca kentlere düzenli hava seferleri vardır.
UruguaylIlar denizci bir halk değildir, ülkede büyük gemi sayısı da çok azdır. Birçok ırmak taşıtı suyollarmda düzenli seferler yapar. Küçük buharlı gemiler ülkenin ikinci büyük kenti olan, Uruguay Irmağı kıyısındaki Salto’ya kadar ulaşabilmektedir.
Uruguay halkının büyük çoğunluğu İspanya ve İtalya’dan gelmiş olan göçmenlerin soyundandır. Daha önce bölgede yaşayan Yerliler, İspanyollar’ın işgalinden sonra büyük bir kıyıma uğradı. Çayırlara büyük çiftlikler kuran İspanyollar, Yerliler’in neredeyse tümünü ortadan kaldırdı. Günümüzde Uruguay’ın bazı yörelerinde az sayıda İspanyolYerli melezi aile yaşar.
Ülkenin tek büyük kenti olan Montevideo ve çevresi ülke nüfusunun üçte birini barındırır. Uruguay’ın üçüncü büyük kenti olan Paysandû, et paketleme sanayisinin merkezidir. Ekime elverişli alanların sınırlı olduğu Uruguay’ın en önemli tarım alanı, güneyde Rio de la Plata’nın iki yakası boyunca uzanan dar bölgedir.
Uruguay’da İspanyolca konuşulur ve halkın çoğu Katolik’tir. Ülkede oldukça gelişkin bir sosyal hizmetler ağı vardır. Kırsal bölgelerde yeterli okul ve öğretmen bulunmamasına karşın, öbür Güney Amerika ülkeleri ile karşılaştırıldığında eğitim daha iyi durumdadır.
Önemli Uruguaylı yazarlar arasında Güney Am erika’nın önde gelen oyun yazarlarından Florencio Sânchez (1875-1910) ile öykü yazarı Horacio Quiroga (1878-1937) sayılabilir.
Tarih
16. yüzyılın başlarında ilk Avrupalı kâşifler gelmeden önce bölgede Yerli kabileleri yaşıyordu. Zengin madenlerin bulunmadığı Uruguay, Buenos Aires limanı ile zengin altın ve gümüş madenlerinin bulunduğu Peru arasındaki yoldan uzak olduğu için İspanyollar 18. yüzyıla kadar burada sömürge kurmadı. Uruguay Irmağı’nın doğu kıyısında yer aldığı için buraya, “doğu kıyısı” anlamına gelen Banda Oriental adı verilmişti. Günümüzde ülkenin tam adı, Repûblica Oriental del Uruguay'dır (“Uruguay Doğu Cumhuriyeti”). UruguaylIlar da kendilerini hâlâ oriental (doğulu) sayar. Uruguay’da 17. yüzyılda sığır sürüleri iyice çoğalmıştı. Bu arada atlı tüccarlar Buenos Aires’ten hayvan derisi almak için ırmağı geçmeye başladı. Gene de büyük ölçekli ilk yerleşmeleri kuranlar Brezilya’dan gelen Portekizliler oldu.
1680’de bir Portekiz keşif seferi Rio de la Plata’ya ulaştı ve bugün Colonia kentinin bulunduğu bölgede kamp kurdu. Ne var ki, halicin güney kıyısındaki İspanyollar Portekizliler’in yerleşmesine izin vermeyerek saldırıya geçti ve onları bölgeden attı. İspanyollar Brezilya’nın yayılmasını engellemek için 1726’da bugün Montevideo’nun bulunduğu yerde bir kale yaptılar. Bu, Buenos Aires ile Brezilya arasında 100 yıldan fazla sürecek bir mücadelenin başlangıcı oldu.
19. yüzyılın ilk yarısına kadar Banda Oriental, İspanya’ya bağlı Rio de la Plata Genel Valiliği’nin bir parçası olarak kaldı. İspanyollar’a karşı bağımsızlık mücadelesi, bir goşo olan Jose Gervasio Artigas’ın (1764-1850) önderliğinde başladı. Ne var ki, Portekiz’in Banda Oriental’i istila etmesi sonucu Artigas 1820’de Paraguay’a sürgüne gönderildi. Bu başarısız ayaklanmadan sonra bölge Brezilya’ nin yönetimine geçti. Bu arada Buenos Aires halkı İspanya’dan ayrıldığını bildirerek bağımsızlığını ilan etmişti. Buenos Airesliler Banda Oriental’in bir İspanyol yerleşim yeri olmasından dolayı Portekiz’e değil, Buenos Aires’e, yani Arjantin’e ait olması gerektiği kanısındaydı. Böylece, Montevideo için çekişme yeniden başladı.
Günümüzde “Ölümsüz Otuz Üçler” olarak anılan sürgündeki 33 Uruguaylı yurtsever, 1825’te Banda Oriental’i Portekizliler’den kurtarma kararlılığıyla yola çıktı. Buenos Aires’ten de sağlanan destekle mücadele kısa zamanda başarıya ulaştı. 1828’de Arjantin ve Brezilya Banda Oriental üzerindeki hak isteklerinden vazgeçtiklerini belirten bir antlaşma imzalayarak bağımsız Uruguay Cumhuriyeti’ ni tanıdılar.
Ne var ki, bağımsızlık ülkeye barış getirmedi. Ülkenin ilk iki başkanı arasında baş gösteren anlaşmazlık çok geçmeden iç savaşa yol açtı. Taraflardan Kızıl Parti, Arjantin ve Brezilya’nın desteğiyle Beyaz Parti’yi yenilgiye uğrattı. İç savaş bitti, ama Uruguay bu kez 1864’te Brezilya ile Arjantin’in yanında Paraguay’a karşı savaşa girdi. Karışıklıklar 1906’ya kadar sürdü.
1903’te üstün nitelikli bir devlet adamı ve toplumsal reformcu olan Jose Batlle y Ordönez (1856-1929) devlet başkanı oldu. Onun başarılı yönetimi sırasında barışçı ve demokratik bir ülkeye dönüşen Uruguay toplumsal ve siyasal reformlarda öncü bir ulus olarak tanındı. Sekiz saatlik çalışma yasası bütün Güney Amerika ülkelerinden, hatta ABD’ den de önce Uruguay’da uygulanmaya başladı.
Devlet Başkanı Batlle y Ordönez, devlet mülkiyetinin halkın yararına olduğuna, kamu kuruluşları ve sanayi için gerekli olan paranın ülke dışından alınan borçlarla değil, ulusça sağlanmasının zorunluluğuna inanıyordu. Günümüzde Uruguay’da devlet demiryollarının, otobüslerin, elektrik trafolarının, telefon sisteminin, posta hizmetlerinin, bazı bankaların ve Montevideo limanının sahibi ve işleticisidir. Ayrıca radyo ve televizyon da devlet tekelindedir.
1952’de devlet başkanlığı ve yardımcı başkanlık sistemi kaldırıldı. Bu tarihten sonra Uruguay, dört yıl için seçilen dokuz kişilik bir ulusal konsey ile yönetilmeye başlandı. Ne var ki, Uruguay ekonomisi dünyada yün, et ve deri fiyatlarının ani düşüşü yüzünden sarsıldı ve 1966’da yapılan anayasa değişikliğiyle başkanlık sistemine geri dönüldü. Sosyalist devrimci bir grup olan Tupamaro Ulusal Kurtuluş Hareketi (Tupamarolar) 1960’larda yönetime karşı bir gerilla savaşı başlattı. Tupamarolar adam kaçırma, suikast gibi eylemlerle varlığını duyurdu. 1970’lerde yönetimde etkili olmaya başlayan ordu, Tupamaro gerillalarını etkisiz duruma getirdikten sonra 1973’te yönetime el koydu. Kongre dağıtıldı ve ülke askeri rejimle yönetilmeye başlandı. 1984’te sivil yönetime dönüldü. Ama, özellikle ekonomik sorunların çözümünde başarı elde edilemedi. Kasım 1989’da başkanlık ve kongre seçimleri yapıldı.
Uruguay'a İlişkin Bilgiler
Yüzölçümü: 176.215 km2.
Nüfus: 3.017.000 (1989).
Yönetim: Bağımsız Cumhuriyet.
Başkent: Montevideo.
Doğal Yapı: Uruguay Güney Amerika'daki pampa bölgesinin bir parçasıdır ve geniş bir düzlükten oluşur; kuzeyindek yüksek bölgeler de bulunur. Ülke batıda Uruguay Irmağı, güneyde ise Rio de la Plata ile sınırlanır.
Başlıca Ürünler: Sığır, koyun, mısır, yulaf, yağlı tohumlar, patates ve üzüm.
Önemli Kentler: Montevideo, Paysandü, Salto.
Eğitim: 6-14 yaşları arasında parasız ve zorunludur.
