Vanilya
Vanilya dendiğinde hiç kuşkusuz çoğumuzun akima ilk önce, sıcak yaz günlerinde o çok severek yediğimiz vanilyalı dondurmalar gelir. Aslında yalnızca dondurmaya değil, başka pek çok sütlü tatlıya, pastaya, şekerleme ve içeceğe de katılan bu hoş kokulu baharat tropik bölgelere özgü bazı tırmanıcı orkide türlerinin meyvelerinden çıkarılır. Salepgiller (Orchidaceae) familyasının Vanilla cinsinde yer alan bu türler içinde ticari açıdan en önemlisi Meksika vanilyasıdır (Vanilla planifolia). Adından da anlaşıldığı gibi anayurdu Meksika olan bu vanilya bitkisi öbür Orta Amerika ülkeleri ile Güney Amerika’ nin kuzeyinde de yabani olarak yetişir; ayrıca Madagaskar, Cava ve öbür tropik adalarda özel olarak yetiştirilir. Okyanusya kökenli Tahiti vanilyası (Vanilla tahitensis) da değerli türlerden biridir.
Vanilya bitkileri iklimin sıcak ve nemli, toprağınsa gevşek olduğu düzlük bölgelerde yetişir. Kendi başına dik duramadığından yakınındaki ağaçlara ya da başka desteklere tırmanan bu bitkilerin yeşilimsi sarı, çan biçimli zarif çiçekleri ve geniş yaprakları vardır. İnce, uzun bir fasulyeyi andıran, yaklaşık 20 cm boyundaki badıç biçimli meyvelerinin içinde yağlı siyah bir öz ve çok sayıda küçük siyah tohum bulunur.
Vanilya elde edebilmek için meyveler henüz olgunlaşmadan önce toplanır, büyük fırınlarda kurutulur, açık havada güneş altında bekletilir ve daha sonra havalandırması olmayan, tümüyle kapalı ve nemli bölmelere konarak mayalanmaya bırakılır. Bu işlemler sonucunda suyu çekilerek buruşan ve kahverengiye dönen meyveler parçalanıp alkol içinde bekletilerek vanilya özütlenir.
Vanilya gıda sanayisi dışında bazı eczacılık ürünleri ile sabun ve parfümlerin yapımında da koku verici olarak kullanılır. Vanilyanın hoş kokusu ve tadından yararlanmayı ilk kez Aztekler akıl etmiştir; Aztekler kakao tanelerinden yaptıkları xocoatl denen içeceğe acı lezzetini değiştirmek için vanilya katarlardı. Ne var ki, üretilmesi güç ve pahalı olduğundan doğal vanilya günümüzde artık pek kullanılmamaktadır. Onun yerine vanilyanın özgün kokusunu veren yapay “vanilin” bileşiği kullanılır. Ayrıca, Güney Amerika’ya özgü bir ağaç olan çinbaklasından da vanilya kokulu bir madde elde edilir.
